Dhimitër Dishnica, Worcester Ma,
Figura e Kristo Dakos ,e veprimtarit të shquar, të njeriut të nëpërkëmbur, të lënë në haresë, i akuzuar me një barrë “nofkash” të pamerituara, nën emrin e dogmatizmit të kohës së kaluar, që, për gjysëm shekulli emri i tij u fsheh, nuk u përmënd kurrë, nuk zuri as një vënd në elitën e burrave famëdhenj të Shqipërisë, megjithse ishte ”kënd i barabartë” i trekëndëshit Noli – Konica – Dako në lëvizjen kombëtare shqiptare, është e një dimensioni të pakrahasushëm. E veçanta e tij është se ai nuk mbajti për asnjë moment “pushkën krahut” as “vezmet dhe gjerdanin e fishekëve” ngjeshur brezit. Nuk pozoi para Marubëve dhe fotografëve të tjerë të nderuar. Pushka për të ishte lapsi, ishin dijet, formimi arsimor, atdhetar dhe kulturor i tij, të cilat i vuri në shërbim të luftës për liri, demokraci dhe përparim shoqëror, më mirë se kushdo tjetër.
Kristo Dako, adoleshencën dhe rininë e tij e tij e kaloi në Bukuresht, në epiqëndrën ku gatuheshin dhe konturoheshin themelet e shtetit të ardhëshëm shqiptar. Nga familja dhe ky mjedis i zjarrtë ai mori gjithçka dhe hyri me vetëdije të plotë në rrjedhën e ngjarjeve të lëvizjes kombëtare.
Si organizator ai ka meritën sepse në fillimet e tij, u ingranua nëpër shoqata, herë si antar aktiv, herë si sekretar dhe në më të shumtën e herës si kryetar i tyre.Shumë nga programet, platformat, statutet e shoqatave ishin përgatitur në shumicën e rasteve nga ana e tij
Si orator dhe lektor Dako u shqua për qartësi mendimi, për forcë bindje dhe përgjithsimi. Ai predikoi në popull idetë e mëdha që shtronin momentet politike gjatë tri periudhave historike. Subjektet e bisedave të tij i zgjithte nga historia e popullit tonë, me qëllimin e vetëm për ti bërë të ndieshëm degjuesit ndaj çështjeve që trajtonte. Ai ka meritën që i pari ndër shqiptarët e solli në vëmëndjen e tyre, pas 25 vjet heshtjeje, Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, që përbënte , siç shkruante ai “nisjen e përlindjes shqiptare dhe një nga epopetë madhore të luftës dhe përpjekjeve të popullit tonë për ruajtjen e tërësisë tokësore nga reziku i coptimit.Me këtë ai u bë analisti i parë duke na dhënë një informacion bindës për pjesmarrjen e shtresave të ndryshme në këtë lidhje dhe në mënyrë të veçantë për figurën e Abdyl Frashërit si frymëzuesi dhe organizatori kryesor i kësaj Lidhjeje. Edhe gjatë kohës që studionte në Amerikë u shqua së pari në organizimin e konferencave në qytetet amerikane ku punonin dhe jetonin shqiptarët, së dyti në organizimin e shkollave të mbrëmjes për të mësuar bashkëatdhetarët dhe së treti në ngritjen në shtypin amerikan problemet më aktuale që shqetsonin lëvizjen kombëtare dhe të arthmen e Shqipërisë pas mbarimit të luftës evropiane. Siç shkruante shtypi i kohës “Kristo Dako i bën një shërbim të madh çështjes sonë dhe nuk mundemi veç të shfaqim përgëzimet tona. Duke njohur me së miri psikollogjinë dhe mentalitetin e vëndit të origjinës në takimet e Jamenstwnit, Bufalo, Natik, krahas ideve të mësipërme tërhiqte vëmëndjen për disa fenomene që duheshin larguar si të këqiat më të mëdha të popullit shqiptar. “Më i madhi shkak, që kemi mbetur prapa nga popujt e tjerë, theksonte ai, është se nuk kemi dashuri në mes tonë prandaj i ftonte të shtonin dashurinë dhe respektin ndaj njëri tjetrit se vetëm kështu do ti sjellim një shërbim të madh kombit. Portretin më të mirë për këtë cilësi të tij ja bëri Faik Konica kur shkruante “Ai është një orator i zgjedhur që flet bukur dhe rrjedhshëm, që flet me pasion dhe me fjalë të goditura, me të cilat i mban dëgjuesit pa i lodhur, sepse burimin fjalët e tij e kishin në dashurinë ndaj atdheut. Një nga punët më të mira që ai bëri në Amerikë ishte sensibilizimi i shoqërisë amerikane me aspektet e veçanta që shtronte lëvizja jonë kombëtare. Për të krijuar një imazh të ri për Shqipërinë dhe shqiptarët botoi në gazetën “Kombi” një listë me 187 vepra të autorëve të huaj që bënin fjalë për Shqipërinë. Paraqitja e një bibliografie të tillë, me vepra të shkruara që më1662 i tregonte lexuesit amerikan se populli shqiptar është një nga kombet më të vjetër të ballkanit, se historia e tij nuk është haruar, por është fshehur me qëllim për arsye aneksioniste dhe gllabëruse”. Në këtë kuadër ai zgjodhi Universitetet amerikane për ti njohur me Shqipërinë, me problemet e saj të mprehta ashtu siç veproi para 2000 studentëve të Universitetit të Oberlinit në Ohajo, ku ndërkombëtarizoi luftën e drejtë të popullit për mbijetesë dhe programin e lëvizjes kombëtare.
Si publicist u shqua jo vetëm për sasinë e artkujve që shkroi, por për shpirtin luftarak, për pasyrimin e ideve dhe programit të lëvizjes kombëtare. Ai u bë kronikani më i veçantë i pasqyrimit të ngjarjeve madhore siç ishte Kongresi i Elbasanit, pjesmarrës i të cilit ishte edhe ai vetë, vendimet e tij dhe lufta për mbrojtjen e alfabetit shqip. Penës së tij i përket botimi “Cilët janë shqiptarët”. Të Përshkruaje historinë e popullit shqiptar në momentet kur kryengritja e armatosur në Shqipërinë e veriut më 1910, kërkonte frymëzim mbështetje dhe përkrahje do të thoshte se shërbimin ndaj atdheut po e kryente me përkushtim dhe devotshmëri. Si rezultat i demaskimit që i bëri barbarizmave të ushtërisë turke marshalli famekeq Shefqet Turgut Pasha u terhoq prej qeverisë së asaj kohe në shënjë turpi. Në fillim të vitit 1912 botoi në gazetën angleze “Th Orient” një artikull të gjatë për Shqipërinë, me qëllim që të krijonte një imazh real dhe të bazuara në dokumente historike për lashtësinë e popullit shqiptar. Artikulli u pëlqye dhe pati efekt. Ai u bë, në të njëjtën kohë, shkas i një polemike të zgjatur midis tij dhe profesorit të Robert Kolegjit, Mihailides. Pikpamjet e tyre për disa çështje të veçanta ishin të kundërta, por Kristo Dako me argument dhe fakte historikë vërtetoi se Maqedonasit, Epirotët dhe Ilirët nuk ishn grekë, por autoktonë në tokat e tyre. Ekspozimi në faqet e shtypit europian dhe më gjërë i programit dhe qëllimit të luftës për rimëkëmjen e shtetit shqiptar dhe ruajtjen e tërësisë teritoriale nga reziku i coptimit, në gjuhë të huaja e rradhiste atë në rradhën e burave potencialë, që me mjeshtëri sillte në vëmëndjen e propogandës së huaj përpjekjet e këtij vëndi të vogël të mbetur pa përkrahje, miq të vërtetë dhe jashtë aleancave midis shtetesh. Vetëm në vitin 1913 ai botoi në shtypin europian me dhjetra artikuj për ngjarjet në Shqipëri dhe Ballkan. Penës së tij i përkasin edhe mjaft shkrime të tjera të botuara në organin “Biblioteka Zëri i Shqipërisë” dhe revistën “Ylli i Mëngjezit” në rubrikën e mbajtur nga ana e tij “Kqyrje politike “Asnjë problem në Ballkan nuk mund të zgjidhet pa pjesmarrjen e Shqipërisë, sepse çdo rradhitje që është bërë në Ballkan pa marrë ndër sy të drejtat e Shqipërisë nuk ka mundur të qëndrojë” shkruante ai në një nga artikujt e kësaj rubrike
Kriso Dako ka hyrë në historikun e letrave shqipe edhe si hartuës tekstesh, mësimore dhe historike. “Ai, siç shkruante Faik Konica, është një burë i ri i dhënë pas matematikës. Ka gatitur që me kohë një gjeometri dhe një algjebër”, ndërsa për veten e vet shkruante “Unë e pashë të nevojshme të jap kontributin tim edhe në fushën e arsimit, duke shkruar dhe botuar tekste për shkollën shqipe të vashave” Po thuajse të gjitha tekstet për lëndët matematikore të përdorura në këtë shkollë, por edhe në Normalen e Elbasanit mbajnë firmën e tij. Gjithasht ai ka botuar në Manastir në vitin 1910 edhe një tekst mësimi “Historinë e Shqipërisë” Por vepra më madhore e tij ishte “Shqipëria Kyçi kryesor i Lindjes së afërme”. Ky punim ishte më i ploti, i shkruar nga një shqiptar në gjuhë të huaj për të plotëuar dhe mbushur boshllëkun që ekzistonte në trajtimin e historisë së shkruar të popullit shqiptar, që u kundërvihej synimeve aneksioniste të vëndeve fqinje. Dako ishte ndër të parët që trajtoi çështjet dhe problemet shqiptare në aspektin historik, gjuhësor, traditave,kulturës dhe luftën për ruajtjen e sovranitetit dhe integritetit të tij. Botimi i këtij , në kohën kur Konferenca e Paqes në Paris sapo kish ngritur siparin e bisedimeve, merte përsipër për t’iu kujtuar dhe t’iu bënte thirrje Fuqive të Mëdha për të mos përsëritur gabimet e mëparëshme, por ti ndreqnin ato sipa kërkesave të drejta që shtronte populli shqiptar. Libri në fjalë ka 12 kapituj të shoqëruar nga një hyrje të shkruar nga Riçhard Gotheil, Rektor i Universitetit Colombia, një nga më të mëdhatë e SHBA me 30 mijë studentë . Riçhard Gotheil e vlerësoi punimin e Kristo Dakos, i cili, sipas tij, krijonte bindjen se shqiptarët ishin të vendosur dhe do luftonin për tokën e tyre deri në pikën e fundit të gjakut në vënd që të ngarkoheshin me barrën e turpit.17) Zoti Dako, shkruante më poshtë ai, e tregon historinë dhe kërkesat e popullit shqiptar me kopetencën e një dijetari dhe me ndjenjat e një patrioti. Ai shkruan me guxim dhe pa frikë, siç i ka hije. Ai ka jetuar shumë nga ngjarrjet që tregon dhe për këtë arsye ajo që thotë ka vlerë të jashtzakonëshme”
Një tjetër vepër historike e tij është libri kushtuar “Lidhjes shqiptare të Prizrenit” botuar në Bukuresht 1922. Për kohën kur u shkrua ishte një sukses dhe aritje e rëndësishme e historiografisë shqiptare, e cila në vitet e mëvonëshme shërbeu si bazë në rrokjen e kësaj teme të lavdishme, luftarake, atdhetare dhe mbresëlënëse. Penës së Kristo Dakos i përket edhe libri monografik “Shënime historike nga jeta dhe veprat e N.M tij Zogu i pare, Mbret i shqiptarëve”19) Libri ndahej në shtatë kapituj dhe autori, siç shkruhej në parathënie përpiqej ta shoqëronte lexuësin, nëpër të gjitha peripecitë e familjes së Zogut duke filluar nga origjina e deri në ditët tona.
Një nga veçoritë dalluse të tij ishte përpjekja titanike që bënte për zgjerimin e rrethit të miqve, dashamirësve të çështjeve shqiptare, nga elita e lartë e shoqërisë amerikane me qëllimin e vetëm për ti sensibilizuar, njohur dhe ndërkombëtarizuar problemet me të cilat ballafaqohej Shqipëria në përpjekjet e saj për mbijetesë. Kristo Dako ka hyrë në analet e historisë si shoqëruesi dhe miku më i afërt i ballkanollogut të shquar amerikan, mikut dhe shokut më të afërt të Presidentit Woudrov Willson, Çarls. Riçhard Krejn në vizitën që bëri në Shqipëri në vitin 1911.Në këtë udhëtim ai e njohu mikun amerikan me personalitetet me në zë të kohës në Elbasan, Tiranë e Shkodër.Në Cetinjë e takoi edhe me Ismail Qemalin me të cilin biseduan gjërë e gjatë mbi gjëndjen dhe përpjekjet që duheshin bërë për çështjen kombëtare Shumë ngjarje, shumë barbarizma Krejni i pa me sytë e tij, të cilat i bëri present në shtypin e kohës. Influenca që ushtroi Z. Krejn në favor të lëvizjes kombëtare,për liri dhe pavarësi, shkruante Kristo Dako, nuk ka të çmuar. Është kryesisht nëpërmjet përpjekjeve të tij personale pranë disa miqve të tij delegatë në Konferencën e Ambasadorëve të Londrës që Korça dhe Gjirokastra mbetën brënda teritorit shqiptar”22) Ndërsa Edith Durhami shkruante për të “Të shumtë janë ata malsorë që i detyrojnë në mos jetën, të paktën strehimin, ushqimin, veshmbathjet dhe ilaçet. Dhe populli këtë ndihmë nuk e haron aq sa ai e ka përjetuar edhe në këngë. Ky ka vetëm një dëshirë/gjithënjë të bëjë mirë/do të lutem gjer në qiell/ të dëgjojë perëndia/ta shohë hena edhe dielli/se ç’miq paska Shqipëria”
Njohje, miqësi kishte edhe me figura të tjera, siç ishte koloneli Aubrey Herbert deputet angles, Edith Durham, gazetarin e Tajmsit Filiph Graves, të cilët i ushqente me materiale faktike nga situatat në Shqipëri, të cilët i përdornin si argumente në shtypin e kohës. Është për të vënë në dukje se emir i Kristo Dakos ishte ndër më të spikaturit në mjedisin e emigracionit shqiptar në SHBA. Besimi që kishin autoritetet amerikane ndaj tij ishte më e madhe sa e askujt tjetër.. Ata e vlerësonin, sepse çmonin aftësitë e tij, formimin atdhetar, vizionin e tij proeuropian dhe amerikan dhe e shihnin si njeri të perspektivës. Kjo ishte një nga arsyet që Kristo Dako u thir për të përfaqsuar Kosovën dhe Çamërinë në organizatën “Bashkimi i vëndeve të robëruara të Evropës Qëndrore” Duket, edhe sot e kësaj dite, tepër aktuale kërkesa e tij, në një nga seancat, në sallën ku ishte nënshkruar edhe pavarsia e SHBA . “Kam arrdhur këtu të shtroj të drejtat dhe kërkimet e një pjese të kombit tim që padrejtësisht u vu nën zgjedhë të Greqisë dhe Sërbisë prej Konferencës së Londrës, duke kërkuar për hir të paqes të premtimeve, për të cilat luftojnë aleatët dhe SHBA që këto vise ti jepen Shqipërisë. Ata ndënjës të Çamërisë dhe përgjithësisht të Shqipërisë së Jugut që z. Dhespotis i quan epirotë, flasin shqip dhe janë shqiptarë nga gjuha, ndjenjat, zakonet. Nga ky shkak, u lutem, mos i jepet lejë z. Dhespotis të flaës, as të përfaqsojë Epiriotët sepse i tillë komb nuk ekziston. Është vetëm një emër i rrëmbyer nga historia e lashtë e Shqipërisë, i cili përdoret sot prej qeverisë greke për të gënjyer botën”. Të njëjta kërkesa u parashtroi edhe antarëve të delegacionit amerikan, që do shoqëronin Presidentin Willson në Konferencën e Paqes në Paris, kur u thir prej tyre për të shkëmbyer pikpamjet në lidhje me kërkesat shqiptare dhe ardhmërinë e saj. Midis çështjeve të tjera ai u kërkoi që brënda teritorit shqiptar të përfshiheshin Kosova dhe Çamëria të shkëputura padrejtësisht nga Konferenca e Londrës.
Si politikan Kristo Dako ishte nga më aktivët e brezit të vet, më i vendosuri, më luftaraku dhe një nga vizionarët më të spikatur në mbrojtje të sovranitetit dhe arthmërisë së Shqipërisë. Gjatë gjithë kohës kur zhvillonte punimet Konferenca Dako ishte nga me aktivët dhe një nga njerzit që dergoi më shumë telegrame, memorandume sa askush tjetër dhe që ngriti zërin me forcë kundër vendimeve të pa drejta që u morën në kuriz të Shqipërisë. “I gjithë populli shqiptar , thuhej në telegramin drejtuar Presidentit Willson, u hidhërua shumë kur mësoi se fuqitë aleate ranë dakord t’ jepnin Italisë portin e Vlorës, që është tempulli i shënjtë i Pavarsisë shqiptare dhe zemra e atdheut tonë. Ne protestojmë mëse energjikisht kundër një padrejtësie dhe njoftojmë epwr ansore dhe ngritwn,shkëlqesinë tuaj se në qoftëse një marrëveshje e tillë nuk anullohet populli shqiptar do të luftojë deri në fund për të ruajtur tërësinë tokësore të vëndit të tij. Me argument të tilla Dako kërkonte të influenconte sadopak në mendimin e Presidentit amerikan. “Shqipëria, theksonte Dako, nuk ka mundësi të ekzistojë pa Vlorën, meqënëse asnjë qënie njerzore nuk mund të ekzistojë pa mushkëri. Tokat dhe popujt nuk mund të kalojnë kështu dorë më dorë, nga një shtet në tjetrin, sikur të ishin bagëti dhe kundër dëshirës së tyre. Nuk po citojmë më burime dhe fakte të tjera. Ato janë shumë, por këtë nuk e bënte për lavdi apo për tu paraqitur si “kampion i adhetarizmit” si e akuzonte herë pas here Vatra dhe organi i saj “Dielli”, por si një detyrim ndaj atdheut dhe popullit të tij. Afërsia që kishte ai me personalitetet e larta të administratës amerikane u bë shkas që emri i tij u njollos në faqet e “Diellit”. Nuk e di se ç’kishin në mëndje “të paduruarit”kur hodhën baltë mbi portretin e tij. Me thënë të drejtën e pata të vështirë dhe nuk gjeta në trashëgiminë intelektuale të krijuar nga pena e tij ndonjë fakt kompromentuës. Edhe ajo qe ka nenvizuar boshnjaku, politikani historian Harris Silaxhixh nuk qendron. Ai eshte shpejtuar ne konkluzione. Në essence duhet thënë se kritikuësit e tij janë të njëanshëm, tendenciozë, janë marrë me gjërat më të rëndomta me më pak vlerë, me aspektet tepër tepër ansore dhe ngritën, amplifikuan në shtyp “gërvëret” tipike shqiptare. Si dje por dhe sot ndonjë medie merret me kuriorizitete të panevojshme duke nxjerrë më në pah pikën më të dobët që kemi në genin tone shqiptar dhe nuk shikojme se c’bene ata per vendin e tyre. Po ç’far u shërbeu vallë amerikaneve sikunder akuzohej,kur krijimtaria e tij ishte transparente, e botuar dhe e hapur në dritë të diellit. Por a gaboi Kristo Dako kur partneritetit e gjente tek Amerika?, kursesi jo. Ai si dhe shumë atdhetarë të tjerë e kishin të qartë se vetëm Amerika do të inflenconte për zgjidhjen e problemit shqiptar se vetëm ajo do të vendosë paqen në Ballkan. Rivaliteti mes Partisë Politike, që drejtohej së fundi nga Kristo Dako dhe shoqërisë “Vatra”nga ana tjetër e drejtuar nga Noli është vizatuar me ngjyrat më të ftohta në faqet e gazetës “Dielli”. Për një kohë të gjatë dhe me intervale dy kollosët e mendimit politik shqiptar mprehën lapsat e “u rahën, në faqet e shtypit,gazetarisht”, në vënd që të bashkërëndonin forcat për të përballuar fushatën e egër që kishin rimarë reaksioni europian në kuris të interesave kombëtare të Shqipërisë.Nuk po zgjatem më tej në këtë pikë, sepse nuk është moment dhe se një analizë më të thelluar e kam trajtuar në një kapitull të veçantë.Megjithate duhet vënë në dukje se polemika e sterzgjatur, pa bukë në dëm të Kristo Dakos, “Vatrës” dhe Nolit koha nuk u dha të drejtë. Në moshën 78 vjeçare Nolin në librin e tij në gjuhën angleze botuar me rastin e 50 vjetorit të kishës ortodokse shqiptare e vendoste Dakon midis patriotëve të shquar shqiptarë.Në këto dedikime ai pranonte se kishte gabuar kur shau rëndë, pa shkak e mëshirë Ismail Qemalin dhe K.Dakon në vënd që të kishte bashkëpunuar me ta dhe kështu pranonte se në politikën e “Vatrës” me Partinë Politike pesha anonte nga kjo e fundit.
Dhe tani do të ndalem në dy aspekte të veçanta të cilat nuk janë pasqyruar dhe as janë zënë në gojë në historiografinë Shqiptare. Dako është njeriu që ka biseduar “kokë më kokë”, si thonë fjalës, me dy nga njerzit më të fuqishëm të kohës së vet.Takimin me Presidentin e SHBA Willson e realizoi me kërkesën e tij, ndërsa tjetrën me Mbretin Zog e , realizoi në Kamzë, kur ai i shkoi në shtëpi, pa pritur dhe lajmëruar, në fshehtësi, larg vëmëndjes të obortarëve të tij dhe shtypit të kohës. Konferenca e Paqes në Paris, sikundër dihet, nuk u morr drejt për së drejti me çështjen shqiptare dhe për rrjedhojë në vënd që të plotësonte kërkesat e drejta të popullit shqiptar e komplikoi edhe më tej situatën. ) Vendimet e padrejta që u morrën në dëm të Shqipërisë nxitën revolta dhe reagime të forta në rrethet atdhetare brënda dhe jashtë Shqipërisë.” Vetëm Amerika mund t’ju vërë fre synimeve të tyre”Kjo ishte kryefjala e kërkesave të mendimit politik shqiptar.Në këto moment Dako i bëri një shërbim të ri vendit dhe popullit shqiptar.Si gjithmonë , në të tilla raste, ai iu drejtua mikut të vet Çarls Krejnit. “Do ju lutem, i shkruante Dako në kërkesën e tij, nëse do të jetë e mundur të rradhitni një takim me Presidentin Willson, duke shpresuar se ne të dy do të mund ta bindim për drejtësinë e kërkesave shqiptare.35) Edhe këtë herë Krejni e ndihmoi mikun e tij dhe çështjen shqiptare. Në janarin e vitit 1920 ata ishin mysafirë në shtëpinë e tij. Wllsoni dhe Krejni dëgjuan argumentat që u shtronte ai duke ua bërë të qartë se mospërfillja e kërkesave legjitime të popullit shqiptar do ta detyronin atë të rrokte armët dhe pasojat do të ishin të pa logaritëshme dhe do ndikonin në prishjen e ekuilibrave dhe shkatërimin e “godinës ballkanike”. Shqipëria nuk mund të përdorej si mall tregu, këmbëngulte ai. Vendi ka tashmë qeverinë e saj, të dalë nga Kongresi i Lushnjës si provë dhe dëshmi e aftësisë për vetvendosje”36) Përpjekjet e Kristo Dakos dhe Çarls Krejnit për të bindur Presidentin Wllson të shkëputej nga memorandum i 9 dhjetorit dhe ti vinte në ndihmë Shqipërisë, nuk patën sukses. Asnjë ndryshim nuk ndodhi.Takimi ishte privat dhe miqësor, jashtë protokollit zyrtar, prandaj nuk tërhoqi vëmëndjen e shtypit dhe as u bë publike një takim i tillë.Për këtë takim flitej vetëm në familjen e tyre dhe nuk kishte pse të bëhej fjalë për një ngjarje të tillë po të mos kishte ndodhur realisht. Pavarësisht nga rezultati i takimit të tyre, fakt është se në qëndrimet e mëvonëshme të Presidentit Willson u dukën ndryshime të theksuara në lidhje me çështjen shqiptare. Këtë nuk e marrim plotësisht të mirëqënë dhe as pretendojmë apo argumentojmë se ndryshimi ndodhi si pasojë e takimit të tyre, por në shkaqet e shumta, që do kenë ndikuar, mund të rradhitet edhe ky argument. Presidenti Amerikan Willson në notën e tij të ditëve të para të marsit të vitit 1920 u vuri si konditë Kryeministrave të Anglisë, Francës mos cënimin e memorandumit të 9 dhjetorit të vitit 1919 e cila pengonte zbatimin e Traktatit të Fshetë të Londrës për coptimin e Shqipërisë ndërmjet Italisë, Greqisë dhe Sërbisë si kompesim apo shkëmbim interesash në vise të tjera, që kërkonin të realizonin fuqitë europiane.
Sikundër e kemi përmëndur edhe më sipër Kristo Dako ishte një nga figurat me autoritet të padiskutushëm. Mendimi i tij kishte peshë. Kjo ishte një nga arsyet që e detyroi Mbretin e Shqipërisë Zogu i Pare, të merte rrugën në fshehtësi të plotë për ta takuar dhe ti kërkonte ndihmë shtetasit të vet. Deri në këto moment Zogu kishte bërë disa lëvizje diplomatike duke kundërshtuar apo gjetur arsye për ta larguar sa të ishte e mundur presionin e Italisë së Musolinit, për pushtimin e Shqipërisë. Më 4 prill të vitit 1939 të dy ishin përbëllë njëri tjetrit. Zogu i parashtroi kërkesën. Ai po i kërkonte shtetasit të vet ndihmë.Të ndërhynte tek miqtë e tij amerikanë për të shmangur sulmin dhe pushtimin e Shqipërisë. Koha e ultimatumit të Musolinit ishte e shkurtër dhe nga ana tjetër lidhjet e tij me amerikanët pothuajse ishin ndërprerë. Nga ky takim nuk ka mbetur asgjë e shkruar.Të vërtetat se çu tha, ç’far u bisedua i perpiu dheu. Ne dime vetëm faktin se ata u takuan dhe biseduan më tepër se një orë vetëm për vetëm me njëri tjetrin.
Të pretendosh sot se ke sjellë të gjithë trashëgiminë të krijuar nga ana e tij është tepër e vështirë, sepse ai nuk është ndonjë meteor që u shfaq në një moment të caktuar, aq sa vuri firmën në një ngjarje të vetme, të rëndësishme apo sporadike dhe u arua, por u shfaq si njeri që bëri epokë dhe jo pak por për më shumë se 45 vjet me rradhë. Ai ishte bashkëkohës dhe bashkëpuntor me të gjithë burat famëdhenj të Shqipërisë, nga të gjitha trevat, në ngjarjet më pikante të Shqipërisë. Jo vetëm për sa thamë më sipër, por ai veshi mantelin e zyrtarit më të lartë të Ministrit të Arsimit,atë të Deputetit të Drinit në Parlamentin e parë shqiptar, të administratorit të talentuar që transformoi kodër Kamzën dhe ngrit Institutin “Kyriaz” këtë vatër të madhe të arsimimit dhe emancipimit te vajzave shqiptare të mbiquajtur “Foleja Kombëtare. Tani së fundmi nuk mund të mos nënvizoj faktin se kjo heshtje e stërzgjatur dhe përbuzja e veprës së tij për një kohë të gjatë ishte pjesë e një lufte që synonte dobësimin e influencës amerikane në Shqipëri, në mënyrë që ajo të ishte sa më e izoluar, larg çdo ndikimi dhe influence të huaj, që vëndin e frymës perëndimore ta zinte ajo lindore, kultura sllave dhe ideologjia e saj. Njohja e veprës së gjithanëshme, me gjith nuancat e saj është , si të thuash, mbushje e boshllëkut të trashëguar nga e kaluara.Por sintezën e luftës, përpjekjeve të tij na e dha Parashqevi Qiriazi kur shkruante se “Veprat na veshim me pavdekësi lavdërimi ose ç’nderimi, se veprat janë të vetmet tapi që mund te trshegohen pas vdekjes”.