Daut Dauti
Shtëpia botuese “IB Tauris” në Londër, në vazhdimësi ka botuar tema që flasin mbi çështjen shqiptare. Së fundi, kjo shtëpi botuese, në bashkëpunim me “The Center for Albanian Studies” ka botuar librin me titull: “The Cham Albanians of Greece – A Documentary Story” (Shqiptarët Çamë të Greqisë – Një Tregim i Dokumentuar), një libër ky i edituar nga historiani shqiptar Bejtullah Destani dhe albanologu i njohur kanadez Robert Elsie.
Prej kohësh është ndjerë nevoja që opinioni botëror të njohë të vërtetën e dokumentuar mbi çështjen e Çamërisë dhe banorëve të saj. Libri “The Cham Albanians of Greece – A Documentary Story” (Shqiptarët Çamë të Greqisë – Një Tregim i Dokumentuar), i cili edhe nga titulli shihet qartazi se shpalos të dokumentuar tragjedinë çame, është përgjigje adekuate. Përmbajtja e librit e informon opinionin ndërkombëtar mbi krimet që ushtroi Greqia ndaj shqiptarëve të Çamërisë, mbi një shekull më parë e në vazhdim. Libri mbart një vlerë të madhe edhe për vetë opinionin shqiptar, pasi shërben për t’iu përkujtuar atyre të shkuarën e hidhur të kombit shqiptar dhe përcjell porosinë për të mos e harruar këtë tragjedi e cila nuk është mbyllur akoma, paçka asaj që pretendon Greqia.
Duke folur mbi tematikën e librit, historiani i njohur dhe anëtari i Akademisë Mbretërore Britanike, Dr. Noel Malcolm thekson se “fati i shqiptarëve çamë është një nga sekretet më të errëta të historisë bashkëkohore evropiane”. Ndërsa duke folur për rëndësinë e përmbajtjes, Malcolm bën me dije se libri është një koleksion i dokumenteve të rëndësishme, që hedhin dritën e nevojshme mbi temën e trajtuar.
Libri, është përmbledhje e dokumenteve të nxjerra nga arkivat e Ministrisë së Jashtme Britanike dhe arkiva të tjera. Material dokumentues janë korrespodencat e diplomatëve shqiptarë, britanikë dhe të tjerë, në lidhje me këtë çështje. Po ashtu, janë përmbledhur memorandume, raporte, shkrime nga shtypi, vlerësime apo kujtime të personaliteteve të ndryshme dhe dokumente të tjera relevante që vijnë nga anë të ndryshme të botës.
Libri ndahet në tre kapituj kryesorë, që përfshijnë periudhën e kohës së sundimit otoman, periudhën pas Marrëveshjes së Lozanës dhe periudhën e pas Luftës së Dytë Botërore. Libri ilustrohet me harta të ndryshme, ndërsa për të dokumentuar në mënyrë vizuale një pjesë të tragjedisë çame, janë dhënë edhe disa fotografi të nxjerra nga arkivi i UNRRA-s.
Rrëfimi i tragjedisë fillon me kalimin e Çamërisë në anën greke të kufirit, veprim ky që u realizua sipas vendimit të Komisionit të Kufijve dhe Protokollit të Firences të vitit 1913. Territori i Çamërisë, me madhësi përafërsisht të ngjashme me territorin që ka sot Kosova, u bë poligon i ushtrimit të dhunës së egër greke kundër shqiptarëve të Çamërisë. Kjo dhunë e shfrenuar, mori përmasa të gjenocidit për të cilin bota nuk tregoi ndonjë ndjeshmëri. Plani grek ishte që shqiptarët ortodoksë të asimiloheshin ndërsa ata myslimanë të dëboheshin jashtë Greqisë ose të shfaroseshin në çfarëdo forme. Në këto rrethana të vështira, shteti i sapokrijuar shqiptar, i cili pothuaj nuk funksiononte, nuk qe në gjendje t’i ofronte popullsisë shqiptare të Çamërisë asnjë lloj ndihme.
Ishin pikërisht këto momente kur filloi persekutimi dhe dëbimi i shqiptarëve çamë, që u nis nga regjimi i Metaksës. Masa e parë e persekutimit që zbatoi ky regjim, ishte ndalimi që iu bë shqiptarëve të trevës së Çamërisë për të folur gjuhën e tyre amtare në ambientet publike dhe private. Regjimi i Athinës, lejoi bandat e kriminelëve grekë të vepronin sipas dëshirës në rajonet shqiptare. Banda paramilitare, që u dallua më së shumti kundër shqiptarëve të pambrojtur, ishte ajo e Deli Janakisit, e cila plaçkiti, dhunoi dhe vrau një numër të madh të banorëve, të më shumë se 100 fshatrave shqiptare.
Në këtë valë të krimeve, siç shohim nga dokumentet e botuara në libër, as qeveria greke nuk ndenji duarkryq. Ajo urdhëroi shpronësimin e shqiptarëve çamë duke shfrytëzuar si pretekst reformën agrare. Ça
mët e pabindur dhe udhëheqësit e tyre u dërguan nëpër kampe përqendrimi, që ekzistonin në shumë vende të Greqisë.
Pas luftës greko-turke (1919-1922) pasoi marrëveshja për ndërrimin e popullatës greke dhe turke, e cila u nënshkrua në Lozanë në vitin 1923. Kjo marrëveshje përjashtonte shqiptarët myslimanë çamë, pasi këta nuk ishin turq dhe si pasojë nuk mund të shpërnguleshin në Turqi. Regjimi i Athinës nuk e respektoi këtë dallim që impononte marrëveshja dhe, duke përdorur dhunën, filloi t’i përzinte çamët në drejtim të Turqisë. Persekutimet ishin aq të padurueshme, saqë një numër i konsideruar i shqiptarëve çamë u deklaruan si turq vetëm e vetëm për t’i shpëtuar vdekjes, maltretimeve, poshtërimeve dhe dhunës së çdo lloji, që ushtronte Athina ndaj tyre.
Persekutimi vazhdoi dhe arriti kulmin me mbarimin e Luftës së Dytë Botërore. Regjimi i atëhershëm grek filloi vrasjen masive të shqiptarëve çamë dhe dëbimin e tyre, duke përdorur si pretekst akuzën e bashkëpunimit të çamëve me Fuqitë e Boshtit. Pas tërheqjes së forcave gjermane në vjeshtën e vitit 1944, britanikët, duke dashur të krijojnë siguri për rrugët detare në pjesën e detit Jon, inkurajuan, deri në një masë, gjeneralin fashist grek Napoleon Zervasin, që të okuponte rajonin në fjalë. Zervasi, i cili ishte një antishqiptar i tërbuar, filloi menjëherë dëbimin e çamëve nga vatrat e tyre. Brenda një viti, forcat e tij vranë mbi 3000 çamë. Vetëm brenda një nate, më 27 qershor 1944, këto forca kriminele vranë, në Paramithi, 600 çamë të paarmatosur, në mesin e të cilëve shumë fëmijë dhe gra. Më 23 shtator 1944, në fshatin Spatër, këto forca vranë 157 vetë. Lista e grave të dhunuara, pasurive të plaçkitura, shtëpive të djegura etj., ishte e pafund. Në fund të vitit 1946 në tërë Çamërinë nuk kishin mbetur më shumë se 100 shqiptarë. Në vitin 1946, fashisti Napoleon Zervas u emërua ministër i Punëve të Brendshme, pavarësisht faktit që ishte bashkëpunëtor i forcave okupuese naziste gjermane dhe ekzekutues i masakrave në Çamëri.
Çamët e përzënë me dhunë nga vatrat e tyre, u detyruan të largohen në vende të ndryshme të botës, por shumica dërmuese u vendosën në Shqipëri. Tragjedia e rëndë e çamëve nuk përfundoi me vendosjen e tyre brenda territorit shqiptar. Edhe regjimi i sapovendosur komunist i Enver Hoxhës nuk i shihte me sy të mirë shqiptarët e Çamërisë, pasi i konsideronte si kolaboracionistë të italianëve dhe gjermanëve.
Meqenëse kjo popullsi konsiderohej “refugjate”, për të u kujdes UNRRA, nga shtatori i vitit 1946 deri në pranverën e vitit 1947. Në kampet e ngritura në Delvinë, Durrës, Kavajë, Fier, Vlorë dhe Tiranë, ku u vendosën dhjetëra mijëra çamë, UNRRA shpërndau ushqime, ilaçe, tenda dhe sende të tjera të nevojshme për këta njerëz të pafat, që përjetuan tmerret më të mëdha që mund të imagjinohen.
Që prej asaj kohe e në vazhdim, të gjitha qeveritë greke e kanë injoruar këtë tragjedi me përmasa të gjenocidit, që iu shkaktuan çamëve. Athina asnjëherë nuk është pajtuar që të hapë çështjen çame dhe të përgjigjet pse e privuan nga shtetësia greke këtë popullsi vendëse, me kombësi shqiptare. Asnjëherë grekët nuk dhanë përgjigje pse ua konfiskuan pasuritë këtyre njerëzve, të cilët ishin pronarë të shtëpive dhe tokave të mëdha, në njërën nga pjesët më të pasura dhe më të bukura të Greqisë. Athina vazhdimisht e ka injoruar ekzistimin e problemit çam, dhe në anën tjetër ka shkaktuar probleme dhe komplikime politike e diplomatike, duke përdorur komunitetin grek në Shqipëri, i cili krahasuar me atë çam është inekzistent.
Megjithëse përzënia e çamëve, ishte as më pak e as më shumë spastrim etnik, Greqia asnjëherë nuk u ballafaqua me ndonjë kritikë apo sanksion serioz ndërkombëtar. Një veprim i këtillë krijoi sinjale të gabuara, pasi la të kuptohej se ishte themeluar një presedan dhe mund të vazhdohej me përzënie të popujve edhe në situata të mëvonshme. Duke u bazuar në këtë shembull, por edhe në disa të tjerë, një veprim të tillë provoi edhe Serbia e Millosheviçit mbi popullsinë shqiptare të Kosovës një gjysmë shekulli më vonë. Për fat të mirë, në këtë rast nuk u përsërit “suksesi” i Greqisë, dhe imitimi serb i këtij krimi dështoi.
Greqia nuk do të duhej ta injoronte këtë tragjedi, që e ka shkaktuar vetë dhe që është dokumentuar me profesionalizëm në këtë libër. Libri “The Cham Albanians of Greece” nuk është vetëm libër i karakterit historik. Ky libër-dokument do të duhej të shërbente jo vetëm për ta kujtuar Greqinë për të keqen që ka bërë, por edhe për t’i dhënë rast që të fillojë të mendojë për të përmirësuar gabimin dhe të bëjë të mundur lejimin e kthimit të çamëve në shtëpitë e tyre dhe kompensimin e tyre për dëmet e shkaktuara. Në anën tjetër, pas botimit të këtij libri, as shqiptarët dhe qeveritë e tyre nuk do të duhej të vazhdonin me të vjetrën, duke vajtuar impotencën që kanë treguar deri tani ndaj Greqisë.