Marrëveshja e Ohrit nuk është një çështje e së kaluarës – ajo është testi më serioz i të ardhmes demokratike të Maqedonisë së Veriut. Dështimi për ta ruajtur frymën e saj është dështim i projektit për ndërtimin e një shteti që i përket plotësisht familjes europiane.
Në historinë e marrëdhënieve ndëretnike dhe të proceseve shtetformuese në hapësirën e ndërlikuar ballkanike, ka momente që mbesin si pika reference, jo vetëm për atë që sollën në kohën e tyre, por edhe për potencialin që bartnin për të ndërtuar një të ardhme më gjithëpërfshirëse. Një prej këtyre momenteve është padyshim Marrëveshja e vitit 2001, një akt që në memorien kolektive ruan statusin e një kompromisi të nevojshëm, të arritur në kohë të turbullta, për të shmangur një skenar që do ta kishte vështirësuar tej mase projektin e bashkëjetesës demokratike.
Mirëpo, teksa vitet kalojnë dhe ritmi i zhvillimeve politike shkon përtej simbolikave të dikurshme, lind nevoja për një reflektim të matur: në çfarë mase kjo marrëveshje vijon të jetojë si strukturë funksionale në sistemin institucional dhe shoqëror të vendit, dhe në çfarë mase ajo është reduktuar në një formë të ngrirë që evokohet vetëm në ceremoni përkujtimore?
Është vështirë të mos vërehet një tendencë e kthimit të saj në një klishe politike, të përdorur shpesh për të dekoruar diskurse që nuk shoqërohen me angazhim të thelluar për zbatim real. Duket sikur ky dokument, dikur burim energjie për transformim, sot është ngulfatur nga praktika administrative, interpretime të pjesshme dhe një vullnet politik i fragmentuar që e trajton atë si pjesë të së kaluarës dhe jo si busull për të ardhmen.
Në këtë kontekst, ajo që dikur u konsiderua si një arkitekturë e avancuar për rikonfigurimin e marrëdhënieve ndëretnike, po përballet sot me një proces të heshtur provincializimi. Nga një dokument që supozohej të garantonte barazi substanciale, është reduktuar në një simbol me vlerë më shumë ceremonial se sa transformues. Ky degradim i funksionit të saj si mjet për ndryshim strukturor është reflektuar edhe në përfaqësimin politik të komuniteteve që ajo synonte të fuqizonte.
Në mënyrë të veçantë, është vërejtur një fragmentim i brendshëm i spektrit politik që përfaqëson interesat e shqiptarëve, një proces që në pamje të parë mund të interpretohet si pluralizëm, por që në praktikë ka prodhuar një dobësim të kapacitetit për koordinim strategjik dhe përfaqësim efektiv. Ky deatomizim i faktorit përfaqësues ka krijuar një terren ku vendimmarrja më shumë ndikohet nga kalkulimet e momentit dhe interesat e ngushta sesa nga një vizion i përbashkët për avancim të drejtë dhe gjithëpërfshirës.
Nëse ky trend vazhdon, pasojat do të shkojnë përtej fushës politike. Humbja progresive e besimit të qytetarëve në aftësinë e sistemit për të reflektuar nevojat e tyre reale mund të prodhojë një hendek gjithnjë e më të thellë mes shoqërisë dhe institucioneve. Në veçanti, rreziku më i madh është që pabarazitë ekzistuese – qofshin ato ekonomike, sociale apo kulturore – të shndërrohen në struktura të qëndrueshme, duke minuar vetë premisën e një shteti të bashkëndarë dhe gjithëpërfshirës.
Në arkitekturën e Marrëveshjes së vitit 2001, një rol të pazëvendësueshëm pati bashkësia ndërkombëtare – jo vetëm si ndërmjetësuese në momentin kritik të negocimit, por edhe si garantuese e zbatimit të saj në periudhën e mëvonshme. Prania e këtij faktori jashtëshqiptar e jashtëmaqedonas krijoi një balancë të domosdoshme në raportet e brendshme, duke garantuar se marrëveshja nuk do të mbetej një dokument i mirëshkruar, por do të përkthehej në standarde funksionale. Megjithatë, me ndryshimin e klimës ndërkombëtare – veçanërisht pas agresionit në Ukrainë dhe pasigurive të reja në rendin gjeopolitik – fokusi i faktorëve ndërkombëtarë është zhvendosur drejt emergjencave të tjera globale, duke krijuar një boshllëk mbikëqyrës në raport me zhvillimet e brendshme në vend. Si pasojë, disa prej shtyllave kyçe të Marrëveshjes, sidomos ato që lidhen me garantimin e barazisë institucionale dhe përdorimin e gjuhës si element identitar, kanë filluar të goditen nga praktika që shmangin frymën e saj fillestare. Në këtë kontekst, mungesa e reagimit të koordinuar nga faktorët ndërkombëtarë ndaj devijimeve të tilla nuk mund të mos lexohet si një sinjal i qartë se Marrëveshja po humb statusin e saj si element themelor i stabilitetit të brendshëm dhe orientimit euroatlantik të shtetit.
Marrëveshja e vitit 2001 nuk kishte vetëm një funksion të brendshëm për rregullimin e balancave ndëretnike, por shërbeu gjithashtu si një udhërrëfyes strategjik për orientimin e shtetit drejt strukturave euroatlantike. Fryma e saj, e ndërtuar mbi vlerat e përfshirjes, barazisë dhe dialogut, ishte në përputhje të plotë me parimet e Bashkimit Europian dhe të NATO-s – struktura që kërkojnë standarde të larta të demokracisë funksionale dhe të drejtave të njeriut.
Megjithatë, pas më shumë se dy dekadash, vihet re një tentativë e rafinuar – e herë pas here e kamufluar pas diskursit të stabilitetit institucional – për të minimizuar ose relativizuar rolin themelor që kjo marrëveshje ka në arkitekturën kushtetuese dhe ligjore të vendit. Qasje të tilla, që burojnë si nga qarqe të brendshme me agjenda të përcaktuara, ashtu edhe nga ndikime të jashtme me orientime të turbullta gjeopolitike, në fakt po çojnë drejt zbehjes së komponentëve thelbësorë të marrëveshjes – dhe si rrjedhojë, po e minojnë gradualisht vetë rrugën e integrimit europian të vendit.
Nëse Marrëveshja e Ohrit vazhdon të zhbëhet nën trysninë e elitave nacionaliste, të cilat synojnë rikthimin e strukturave unilaterale të vendimmarrjes, dhe nëse këtyre u shtohen ndikimet e faktorëve të jashtëm me orientim të qartë antishqiptar dhe anti-euroatlantik, atëherë përballë nesh shfaqet rreziku real i hapjes së “Kutinës së Pandorës”. Në një skenar të tillë, delegjitimimi i arkitekturës ekzistuese të bashkëjetesës politike do të prodhonte jo vetëm krizë përfaqësimi, por do të nxiste edhe kërkesa për një marrëveshje të re shoqërore – një projekt i cili, në vend që të thellojë bashkëjetesën, do të riformatojë shtetin mbi baza përjashtuese. Një dinamikë e tillë nuk do të sjellë vetëm tension të ri ndëretnik, por do të minojë çdo mundësi për ndërtimin e një shoqërie të qëndrueshme dhe funksionale, duke e zhvendosur Maqedoninë e Veriut nga rruga e konsensusit demokratik në atë të polarizimit të pakthyeshëm.
Marrëveshja e vitit 2001, që dikur u imponua si një akt shpëtimi dhe vizion, sot qëndron në udhëkryq: mes asaj që përfaqësonte si kontratë politike për barazi substanciale dhe trajtimit të saj si objekt ceremonial, pa fuqi transformuese në praktikë. Nëse ajo ishte hartuar për të hapur rrugën e bashkëjetesës dhe të integrimit europian, tani rrezikon të instrumentalizohet për qëllime të ngushta politike apo të zbehet nga mosvullneti për implementim të sinqertë dhe të qëndrueshëm.
Në themel të këtij trajtimi qëndron një mesazh i kthjellët dhe paralajmërues: së pari, që çdo përpjekje për të relativizuar marrëveshjen e Ohrit nuk është vetëm devijim nga një obligim i brendshëm, por edhe sabotim i drejtpërdrejtë i perspektivës euroatlantike të shtetit. Së dyti, se fragmentimi politik i përfaqësimit shqiptar e dobëson zërin kolektiv në tryezat ku vendosen çështjet strategjike, duke e lënë hapësirën për rikthimin e narrativave dominueshëm njëetnike.
Në këtë rrethanë, ripërtëritja e frymës së Marrëveshjes së 2001-shit duhet të jetë prioritet politik dhe moral. Jo për t’u kthyer në të shkuarën, por për të ndërtuar një të ardhme ku përfshirja, barazia dhe bashkëjetesa të mos mbeten slogane, por të kthehen në standarde funksionale të shtetit modern.
Diplomatikisht, partnerët ndërkombëtarë duhet të lexojnë me realizëm situatën aktuale: integrimi europian nuk matet vetëm me ligje të harmonizuara, por me mënyrën se si trajtohen komunitetet brenda vendit dhe si ruhen parimet mbi të cilat është ndërtuar konsensusi politik pas konfliktit. Çdo përpjekje për të kontestuar themelet e këtij konsensusi është jo vetëm një kthim pas në rrugën e reformave, por edhe një sinjal destabilizues në një rajon që ende vuan nga pasojat e kompromisit të munguar.
Prandaj, Marrëveshja e Ohrit nuk është një çështje e së kaluarës – ajo është testi më serioz i të ardhmes demokratike të Maqedonisë së Veriut. Dështimi për ta ruajtur frymën e saj është dështim i projektit për ndërtimin e një shteti që i përket plotësisht familjes europiane.