Ka ardhur koha që bashkësia ndërkombëtare të shqyrtojë seriozisht idenë e një protektorati funksional në fushën e drejtësisë – jo si akt ndërhyrjeje, por si masë mbrojtëse për vetë investimin që është bërë ndër vite. Një sistem i qartë dhe i detyrueshëm llogaridhënieje për fondet, programet dhe mbështetjen e dhënë do të ishte në përputhje me vlerat evropiane të transparencës dhe drejtësisë.
Në shikim të parë, duket se Maqedonia e Veriut po përjeton një fazë të konsolidimit të institucioneve demokratike dhe të harmonizimit të brendshëm politik. Megjithatë, pas kësaj fasade optimiste, vazhdon të shfaqet një realitet më kompleks, i cili kërkon një vëmendje të kujdesshme dhe një lexim të nuancuar të zhvillimeve të fundit. Kjo është një periudhë ku maturia politike dhe pjekuria diplomatike janë më të nevojshme se kurrë, për të mbajtur balancën e brishtë mes shumicës dhe bashkësive të tjera përbërëse të shtetit.
Gjatë viteve të fundit, Maqedonia e Veriut ka treguar përpjekje për të ruajtur stabilitetin ndëretnik, por këto përpjekje nuk janë përkthyer gjithnjë në barazi reale në terren. Retorika e bashkëjetesës dhe e integrimit është e pranishme në diskursin politik, por shpesh mbetet e kufizuar në deklarata, ndërsa në praktikë, strukturat vendimmarrëse dhe përfaqësimi institucional vazhdojnë të reflektojnë një disproporcion që nuk përputhet me realitetin demografik dhe kontributin historik të të gjitha komuniteteve.
Përveç pengesave politike të dukshme, ekzistojnë struktura të thella që minojnë çdo përpjekje për një rend të ri demokratik. Një ndër to është sistemi gjyqësor, i cili për dekada me radhë ka qenë në fokus të reformave të sponzorizuara nga partnerët ndërkombëtarë – përfshirë Shtetet e Bashkuara dhe Bashkimin Evropian. Megjithëse janë investuar fonde të konsiderueshme për ta bërë drejtësinë vendore kompatibile me standardet perëndimore, në realitet, shumë nga këto përpjekje janë devijuar nga elitat politike vendore që kanë synuar ta mbajnë sistemin gjyqësor nën kontroll.
Në mënyrë të veçantë, vlen të theksohet praktika e rotacionit politik që, në vend se të garantojë pluralizëm institucional, është shndërruar në një instrument për ta riinstaluar ndikimin mbi drejtësinë. Çdo qeveri e re nuk kufizohet vetëm në riformësime formale, por shkon përtej, duke dirigjuar thellësisht sistemin gjyqësor nëpërmjet mekanizmave të fshehtë të ndikimit dhe ndërhyrjeve selektive. Shembulli më ilustrues është rasti i Prokurorisë Speciale, e cila nisi me ambicie për të luftuar korrupsionin e nivelit të lartë, por përfundoi duke u shkatërruar nga brenda, përmes aferave të fabrikuara dhe korruptimit sistematik të figurave kyçe. Në prapaskenë të këtij dështimi qëndroi një strukturë e përhershme oligarkike, e kamufluar mjeshtërisht me petkun e partive politike dhe retorikën e reformave.
Nuk mund të anashkalohet as roli gjithnjë e më problematik i Gjykatës Kushtetuese, e cila në raste të përsëritura është instrumentalizuar politikisht për të legjitimuar vendime që prishin balancat e brendshme etnike, fetare dhe ndërshtetërore. Në vend që të shërbejë si gardiane e kushtetutshmërisë dhe si garantuese e barazisë mes qytetarëve, kjo gjykatë ka vepruar shpesh si katalizator për tensione të reja, duke interpretuar ligjin sipas vullnetit të mazhorancës dhe jo në funksion të bashkëjetesës së ndjeshme që kërkon vendi. Kjo qasje ka nxitur dyshime të thella në opinionin publik dhe ka minuar besimin në drejtësi si një hallkë e pavarur e shtetit.
Në këtë kontekst, ka ardhur koha që bashkësia ndërkombëtare të shqyrtojë seriozisht idenë e një protektorati funksional në fushën e drejtësisë – jo si akt ndërhyrjeje, por si masë mbrojtëse për vetë investimin që është bërë ndër vite. Një sistem i qartë dhe i detyrueshëm llogaridhënieje për fondet, programet dhe mbështetjen e dhënë do të ishte në përputhje me vlerat evropiane të transparencës dhe drejtësisë.
Një tjetër pengesë madhore për një qasje të re në bashkëjetesë dhe për një integrim të sinqertë në strukturat euroatlantike është oligarkia e formuar gjatë katër dekadave të fundit. Kjo klasë e konsoliduar politike dhe ekonomike ka ndërtuar një sistem të mbyllur, që pengon çdo tentativë për reforma të mirëfillta shtetërore. Në vend të transformimit, kemi pasur vetëm adaptim sipërfaqësor, ku interesat private fshihen pas retorikës publike. Kjo oligarki, përmes ndikimit në ekonomi, media, religjion dhe siguri, e ruan me fanatizëm strukturën unitariste të shtetit, duke e përjetuar çdo hap drejt barazisë reale si kërcënim për privilegjet e saj.
Në mënyrë subtile, por të qëllimshme, kjo strukturë saboton balancat etnike, fetare dhe socio-ekonomike, duke e paraqitur çdo kërkesë për më shumë përfshirje si tendencë për destabilizim. Kështu, pengesat për integrimin evropian nuk burojnë vetëm nga jashtë, por janë të brendshme, sistematike dhe të mirëorganizuara.
Është e rëndësishme që në këtë fazë të vendit, të gjitha palët politike të angazhohen në një reflektim të thellë rreth modelit të bashkëqeverisjes që ka funksionuar deri më tani. A ka ardhur koha që ky model të evoluojë nga një bashkëjetesë e toleruar drejt një partneriteti të sinqertë dhe funksional? A është momenti që vetë struktura e shtetit të rikonceptohet mbi bazën e besimit të ndërsjellë dhe jo mbi ruajtjen me çdo kusht të një status quo-je të padrejtë?
Sepse historia nuk fal stagnimin, dhe brezat që vijnë do të gjykojnë mbi bazën e asaj çfarë u trashëguam e çfarë guxuam të ndryshojmë. Koha e llogaridhënies ka trokitur. Është momenti për të ndërtuar një rend të ri politik – jo mbi themelet e frikës dhe kontrollit, por mbi besimin, drejtësinë dhe barazinë. Në këtë rrugëtim, heshtja nuk është më neutralitet: është bashkëpjesëmarrje në dështim. Dhe kush hesht sot, s’mund të thotë nesër se s’dinte.