Nga Astrit Lulushi
Mund të hasim herë pas here – raste kur hymë në një situatë të re çuditërisht e njohur, pavarësisht se nuk e kemi përjetuar kurrë më parë. Ky fenomen i zakonshëm quhet déjà vu, frëngjisht për “tashmë parë”.
Në të kundërtën e tij është një fenomen paksa më pak i zakonshëm – jamais vu, që përkthehet si “asnjëherë” në frëngjisht. Kjo ndodh kur je në një situatë të njohur, por befas ndihesh sikur po e përjeton për herë të parë. Kjo mund të ndodhë me një vend të caktuar, një veprim, apo edhe një person. Ndjenja e të diturit zhduket pavarësisht se e kuptoni se diçka ka ndodhur më parë.
Imagjinoni, për shembull, që po shkoni me makinë për në dyqanin e preferuar. Ju ktheheni në një rrugë dhe papritur e gjeni veten në një moment në një hutuar – “A duhet të isha kthyer djathtas apo majtas?”- pyesni veten, edhe pse e keni përshkuar këtë rrugë kaq shumë herë, dhe është kujtesa që thote se nuk e keni parë asnjëherë.
Në raste të tjera, ju mund ta gjeni veten duke harruar disa detaje – në pamundësi për të kujtuar një emër që përdorni çdo ditë. Është ajo ndjenjë ku thjesht nuk mund t’i nxjerrësh fjalët, “më majë të gjuhës i kam, por nuk i them dot”, thua. Këto momente ngecëse që ju lënë të hutuar, të verbër, duke vënë në dyshim kujtesën tuaj, janë shembuj të përsosur të jamais vu.
Nëse mendoni se nuk keni përjetuar kurrë jamais vu, mendoni përsëri. Zgjidh një fjalë – “shampo” – dhe përsërite atë 20 herë. A tingëllon e çuditshme? A tingëllon false? A ka humbur të gjithë kuptimin? Logjikisht, ju e dini se çfarë është shampo, por bëhet një term i panjohur pasi ju e shprehni vazhdimisht me zë të lartë.
Në vitin 2006, një studim i kryer nga neuropsikologu kognitiv Chris Moulin nxiti jamais vu te pjesëmarrësit e tij në studim me këtë metodë të përsëritjes së fjalëve. Në eksperiment, 92 vullnetarë e shkruan fjalën “derë” 30 herë në një minutë. 68 përqind raportuan simptoma të jamais vu pasi filluan të dyshonin në realitetin e fjalës. Moulin vazhdoi të lidhte lodhjen e trurit me skizofreninë, duke e krahasuar sëmundjen mendore me një formë kronike dhe ekstreme të jamais vu.
Mund të jetë më e lehtë për ta kuptuar atë si një defekt në sistem. Kur përjetoni jamais vu, mund të përpiqeni të arsyetoni me veten se situata duhet të jetë e njohur, por ka një ndërprerje. Pjesa e trurit që supozohet të përpunojë dhe regjistrojë informacionin, duke e lidhur atë me përvojat e kaluara, nuk po përgjigjet në natyrë, duke ju lënë të pyesni veten se si të reagoni.
Nëse e përjetoni këtë ndjesi në disa raste të rralla, mos u shqetësoni – është krejtësisht normale. Nëse kjo ndjenjë hutuese fillon të ndodhë më rregullisht, merrni parasysh një vizitë te mjeku. Jamais vu gjithashtu mund të përshkruajë simptoma të kushteve të caktuara neurologjike.
Në fund të fundit, jamais vu, si déjà vu, është një fenomen i ndërlikuar për t’u shpjeguar, por gjithsesi një dukuri normale njerëzore. Herën tjetër që do të ndaleni, i hutuar, gjatë një përmbledhjeje të filmit tuaj të preferuar, ose për një kohë të shkurtër në panik se cilan kthesë duhet të bëni gjatë vrapimit në mbrëmje, kujtojini vetes se ndoshta është vetëm një moment jamais vu.
Kështu edhe “demokracia” e sotme, më shpesh e shohim dhe mendojmë se asnjëherë nuk e kemi parë, kur njerëz të njëjtë shikojmë të na udhëheqin, dhe opozita ndalohet të flasë; persekutohet e burgoset; kujtohemi për një çast, se demokracia mes nesh kurrë nuk erdhi – Jamais vu.