Për Pashkët Ortodokse Julika Prifti interviston shkrimtarin Naum Prifti për kujtimet e mbresat për dramën e tij të parë
Drama e parë e Naum Priftit u cilësua si vepër e mirë nga kritikët dhe artdashësit por u quajt e gabuar nga Enveri. Autori pohon se tek Rrethimi i Bardhë ai zbuloi me intuitë një të vërtetë të pamohueshme të komunizmit. Ky rrëfim i sinqertë sjell historinë e dramës në kontekstin e plotë të ideologjisë dhe trysnisë politike të një kohë që i parapriu reprezaljeve dhe goditjeve më të pamëshirshme ndaj artistëve dhe krijuesve dhe që dëshmonte plotësisht krizën e thellë të regjimit komunist.
– Ju keni pohuar se fusha ku kishit patur sukses ishte tregimi i shkurtër. Atëherë cila ishte shtysa për të shkruar dramën e parë?
Naum: Rrethimi i Bardhë ishte vepra ime e parë dramaturgjike dhe unë pohoj çiltazi se nuk kisha menduar të merresha me dramaturgji. Është e vërtetë kisha patur sukses në gjininë e tregimit të shkurtër, dhe nuk ndjeja ndonjë cytje a shtytje të shtrihesha në gjini të tjera. Por nxitjen për të provuar penën në dramaturgji e pata nga Andrea Malo, një nga regjisorët dhe pedagogët më të mirë të Institutit të Arteve.
-Andre Malo nuk është emër shumë i përmendur në artin dramaturgjik shqiptar. Pse?
Naum: Andrea Malo mund të quhet i pafat. Ai mbeti thuajse i panjohur për publikun e gjerë sepse vdiq shumë i ri nga pakujdesia e mjekëve, me saktë nga diagnostikimi i tyre i gabuar. Gjendja e tij u keqësua dhe kur mjekët ndërhynë ta operonin qe tepër vonë. Por Andrea qe intelektual i vërtetë e një regjisor i talentuar e me ide largpamëse. Ai lexonte me etje çdo prozë shqipe, me shpresë të gjente diçka me vlerë, me psikologji e botë shqiptare për ta dramatizuar për inskenime me studentët. Andrea qe i mendimit se regjisura shqiptare duhet të ngrihej mbi tabanin shqiptar. Një vit ai dramatizoi takimin e Raifit dhe Sadetes, një skenë lirike-humoristike nga tregimi im “E fejuara”. Pjesa la mbresa të forta te spektatorët që ndiqnin provimet e studentëve. Kur më erdhi lajmi, kërkova ta shihja inskenimin, por kjo qe e pamundur sepse ato jepeshin vetëm njëherë para komisionit të provimit dhe më nuk përsëriteshin. Sidoqoftë, jehona e fjalëve të mira vazhdoi deri në sezonin tjetër. Andrea qe i bindur se unë kisha stofin e dramaturgut. “Ti ke dialog ekspresiv, konçiz, që nxjerr qartë në pah karakteret. Ke një gjuhë të pasur, dhe dinamike” më thoshte sa herë që takoheshim. Prej tij, ndjeja përkëdheljen e sedrës se mund të shkruaja edhe drama. Prandaj e kujtoj me mirënjohje inkurajimin e tij për një gjini të palëvruar nga unë deri atëherë.
-Nga erdhi frymëzimi për të shkruar dramën e parë?
Naum: Mua më pëlqente të lexoja apo të shikoja drama të kulturave dhe epokave të ndryshme. Isha mahnitur nga Kalidasa, Shekspiri, Shou, Molieri. Më pëlqenin shumë edhe dramat nga Çehovi, Goldoni, Sartri dhe Mileri. Mbaj mend sesi një rrëfim dramatik prej Vath Koreshit gjatë kohës kur ai qe gjeolog me një ekspeditë në Tropojë më dha shtysë për tentativën e parë si dramaturg. E vizualizoja se si ekspedita e izoluar prej dëborës për një kohë të gjatë, filloi racionimin kritik të ushqimeve të pakta. Ideja për dramë mori një formë më konkrete gjatë një shërbimi në Kurbnesh për të shkruar një reportazh për Revistën “Ylli”. Aty mu qartësuan si vendi i veprimit, ashtu edhe rrethanat fizike, nga ku nisi të shtjellohej subjekti në mendjen time, i mpleksur me metaforën e rrethimit politik. Ishte koha e shthurjes së miqësisë me Bashkimin Sovjetik dhe Shqipëria nuk quhej më post i përparuar i kampit socialist në prapavijat e armikut, por gadishull i rrethuar nga imperialistët dhe revizionistët. Më kujtohet se dramën e shkrojta relativisht shpejt, pa qenë i ndërgjegjshëm se çfarë kisha nxjerrë nga duart. Nuk e dija nëse vlente sepse e quaja një sprovë të cilën e titullova “Rrethimi i Bardhë”.
-Si ndodhi që drama të mund të vihej në skenë?
Naum: Në variantin fillestar drama ime nuk kishte veçse njëzetekatër faqe, pra qe bocet Pata guximin t’ia jepja për ta lexuar mikut tim Kim Dushi,me të cilin punoja te revista “Ylli”. Ai e lexoi shumë shpejt dhe pas dy ditësh më tha. “Kjo pjesë akoma nuk është dramë, por mua më pëlqen. Pse? Nuk di ta gjej arsyen, por ndoshta sepse është ndryshe nga të tjerat.” Për t’u siguruar ia dhashë edhe dramaturgut të mirënjohur Kolë Jakovës. Ndruhesha se nuk do ta pëlqente, por së paku mund të dëgjoja ndonjë sugjerim të vlefshëm prej tij. Mënyra si shkruante dhe si i konceptonte dramat Kola qe krejt ndryshe nga sprova ime. Kolë Jakova më habiti me thjeshtësinë dhe mirëdashjen që tregoi. Ai e lavdëroi dramën, tha se unë e kisha stofin e dramaturgut, se ndërtoja skena të mira, se dialogun e kisha shprehës, por duhet ta parashtroja konfliktin gradualisht, që të shkonte duke u rritur. Fjalët e tij më ngrohën pa masë, më dhanë zemër dhe menjëherë iu vura punës për ta ripunuar dhe pasuruar. Doja të arrija së paku dyzet faqe të daktilografuara.
-Si tregimtar ju kishit përvojë me redaktime të tregimit por në artin dramatik ju ishit fillestar apo jo?
Naum: Drama e parë më dha mundësinë të kontaktoja dhe të njihja së afërmi regjisorët e njohur të Shqipërisë, Andrea Malon, Piro Manin, Esat Oktrovën, Kujtim Spahivoglin dhe Misto Zoton. Nga bisedat për dramën zbuloja si shijet ashtu edhe prirjet e tyre artistike. Kërkesat që më parashtronin rrihnin ta shpinin dramën në hullitë që parapëlqenin vetë ata. Arrita në përfundim se shkrimtari nuk mund të presë ndihmë prej regjisorëve për sa i takon punës së tij si dramaturg. Janë dy profesione të ndryshme të cilët i bashkon skena, por punën duhet ta kryejë secili më vete. Kështu që iu vura punës ta ripunoja sipas ideve të mia personale.
-Si ndodhi që drama juaj e parë u paraqit nga trupa e teatrit të Elbasanit?
Naum: Drama “Rrethimi i Bardhë” e filloi jetën skenike, nëse mund të shprehem kështu, me teatrin e Elbasanit. Kinemaja e vjetër “Labinoti” u rindërtua dhe modifikua në sallë teatri nga ku trupa amatore nisi rrugën profesionale. Teatri përdorte si studio mjediset e Shtëpisë së Kulturë. Pra ndryshonte pak nga teatrot e tjera. E pagëzuan me emrin “Skampa” për nder të emrit të lashtë të qytetit në kohët antike. Regjisor i Teatrit qe Lec Shllaku, i cili ishte aktor me përvojë të gjatë në Teatrin e Shkodrës, dhe njeri me kulturë të gjerë profesionale. Ai ishte një nga dashamirësit më të apasionuar të veprës sime të parë dramatike. Ai e pëlqeu dramën time sapo e lexoi dhe nisi të më fliste me entusiazëm për personazhet, idetë, mesazhin dhe imazhet që i ngjallte për regjisurë.
-A i ndoqët nga afër provat dhe cilat ishin përshtypjet nga premiera e saj?
Naum: Unë vajta në Elbasan vetëm njëherë, kur trupa kishte përfunduar provat në tavolinë. Si dramaturgu i pjesës isha kureshtar të hetoja sesi rolet dhe personazhet e imagjinatës sime mishëroheshin në formë të prekshme me lëvizjet, mimikën, zërin dhe karakteristika të tjera. Sa pa vajtur më joshte mendimi sesa afër ose larg do ishte sjellja në skenë nga përfytyrimeve të mia për personazhet, kurse aty zbulova se kjo s’kishte kurrfarë peshe. Vlera e rolit qëndronte te jetësimi dhe besueshmëria e figurës së krijuar nga aktori. Nuk pati as vërejtje dhe as sugjerime nga ana e regjisorit dhe e trupës, duhet thënë se ishte koha përpara pleniumit të qershorit dhe kërkesat nuk ishin aq rigoroze. Duke menduar se punën time e kisha kryer qëkur dërgova veprën, ndihesha i qetë, aq sa më dukej e kotë të qëndroja pranë regjisorit gjatë procesit të vënies në skenë. Nuk pashë as provën e përgjithshme as ndonjë provë tjetër. Interpretimi regjisorial qe një fushë krejt e panjohur për mua dhe besoja gabimisht se drama s’mund të pësonte ndryshime, kushdo që të ishte regjisori. Gabim i një fillestari.
Premiera e shfaqjes dhe njëherit inagurimi i Teatrit Profesional Skampa u bë më 26 qershor 1963. Me atë rast erdhi zëvendësministri i Kulturës, Pipi Mitrojorgji, një ekip nga Lidhja e Shkrimtarëve e disa nga shokët e mi. Nuk do ta harroj kurrë entusiazmin e amatorëve të moshuar në sallën e modifikuar nga kinema në teatër. Ata përqafonin njëri-tjetrin të emocionuar, këmbenin urime të ngrohta dhe përloteshin nga gëzimi. U preka kur pashë lotët që rridhnin nëpër faqet buçkane të aktorit veteran Sejko. Aktorë, intelektualë të qytetit dhe dashamirësit e shumtë në sallë më uronin nxehtësisht sikur t’u kisha falur një dhuratë. Më kujtohet se ma kishin rezervuar vendin në rreshtin e tretë, për ta pasur të lehtë ngjitjen në skenë kur të mbyllej sipari.
-Sa i emocionuar apo i shqetësuar ndiheshit para fillimit të shfaqjes së dramës së parë?
Naum: Më kujtohet fare mirë se Inspektori i kulturës, Sulë Dedej, më pyeti nëse kisha emocione dhe komentoi se ishte kënaqësi kur spektatorët thërrasin ‘autori, autori’. Kjo më kujtoi një karikaturë që kisha parë në një revistë franceze ku dukeshin spektatorë që dilnin të zemëruar nga dyert e teatrit duke tundur bastuna e ombrella dhe duke thirrur “Autori! Autori!”, teksa një figurë imcake hipur mbi një biçikletë me kokën prapa i mëshonte me shpejtësi pedaleve për t’iu shmangur turmës së zemëruar. Ia thashë inspektorit imazhin e karikaturës, por Sula me siguroi “Këtu tek ne nuk ka për të ngjarë ashtu.”
Me premierën e asaj nate pësova një farë zhgënjimi kryesisht me temporitmin e shfaqjes që filloi në orën 8, dhe u stërzgjat për shkak të kohës për këmbimin e skenave. Edhe pse pas shfaqjes dëgjova fjalë të mira, lavdërime, e urime, mbeta pak i ftohtë. Sipas lajmeve që më erdhën më vonë, shfaqja qe pëlqyer nga publiku, me përjashtim të kryetarit të degës së Brendshme, po kjo nuk më habiti, sepse gjykimet e asaj kategorie prireshin gjithmonë drejt skematizmit.
Mbaj mend se kur dolëm në sheshin e Kalasë, akrepët e sahatit të Kullës së qytetit kishin kaluar dhjetën. Restorantet e Ushqimit Social në Elbasan i mbyllnin dyert gjysmë ore para orarit të shpallur për të kufizuar trafikun e pijetarëve dhe ‘zogjve’ të natës. Mikpritësit tanë nuk qenë kujtuar të porositnin ndonjë restorant për ta festuar premierën dhe inaugurimin e teatrit, ndoshta për të shmangur pagesën. Kësisoj ekipi i ardhur nga Tirana mori rrugën e kthimit. Zëvendës ministri, Pipi Mitrojorgi, e kaloi me shaka këtë incident gastrologjik duke thënë “E po arti kështu e ka, kërkon sakrifica.”
-Dihet se historia e Rrethimit të Bardhë nuk përfundoi këtu. C’ndodhi më pas?
Naum: Regjisori Kujtim Spahivogli e zgjodhi dramën “Rethimi i Bardhë” për punë diplome me studentët e vitit të fundit të Artit Dramatik, ku ai qe pedagog. Pastaj erdhi një lajm sa befasues aq edhe ngazëllues! Dramën po e vinte edhe Piro Mani në teatrin e Korçës. Tre trupa brenda një viti! Qe vërtet ngjarje e rrallë për historikun e teatrit tonë.
– A e ndoqët procesin e provave me teatrin e Korçës më ngushtë se me teatrin e Elbasanit?
Naum: Për fat të keq, jo. Regjisori Piro Mani punoi me vrull dhe brenda katër – pesë javësh e përgatiti shfaqjen. Më ftuan nja dy ditë përpara se të jepej premiera dhe aty regjisori më vuri në dijeni, pak si shkarazi, se tekstin e kishte shkurtuar tek-tuk, për ta forcuar aksionin, “për ta ngjeshur,” sikurse u shpreh ai. Piro Mani nuk e kishte quajtur të nevojshme të merrte leje më parë nga autori i dramës për ndryshimet e bëra. Gjatë provës së përgjithshme vura re se gërshëra kishte qethur pjesët lirike, të cilat për regjisorin nuk ngrinin peshë. Kuptova se Piro Mani jetonte me mbresat e dramës së Gorbatovit “Ligjet e Dimrit,” të cilën e kishte parë në Moskë, gjatë kohës së studimeve. Nuk e di përmbajtjen e saj, por autorin e njihja nga një përmbledhje tregimesh në frëngjisht “Arctique tell qu’elle est” (Arktiku ashtu siç është), subjektet e të cilave zhvilloheshin në hapësirat afër Polit të Veriut. Ka të ngjarë që disa skena të dimrit rus ta kenë frymëzuar Piron për t’i implantuar te “Rrethimi i Bardhë”. Ky lloj shartimi i dha dramës një ashpërsi më të theksuar nga sa përmbante teksti. Unë nuk isha plotësisht dakord me ndryshimet që vura re, por nuk e pashë të arsyeshme të protestoja për shkurtimet, ose ta shtyja premierën. Të gjithë pohonin se ishte një dramë e bukur, e fortë, e vërtetë, e cila do kishte sukses.
-Cilat ishin përshtypjet tuaja për dramën e vënë në skenën e Teatrit Andon Zako Çajupi në Korçë?
Naum: Shfaqja e Korçës me pëlqeu për kapërcimet nga situatat dramatike në komike dhe anasjelltas, për ritmin dhe frekinë që sillte. Problemi i ndriçimit të skenave ishte zgjidhur me ndihmën e dijenitë profesionale të operatorit Viktor Gjika. Ai kishte ardhur në Korçë të vizitonte familjen a për ndonjë kinozhurnal për Kinostudion, por kur teatri i kërkoi ndihmë ai u tregua i gatshëm t’i ndihmonte për problemin e ndriçimit të skenës. Viktori kishte vendosur projektorë dhe revolverë dritash në vendet më efektive. Kushdo që ka punuar në teatër e di mirë sesa i rëndësishëm është ndriçimi në skenë.
-A është e drejtë të thuhet se fati i dramës suaj të parë u përmbys në Teatrin A. Z. Çajupi?
Naum: Shefat lokalë të partisë që e kishin parë dramën ishin shprehur me fjalë entuziaste. Ata pa përjashtim e konsideronin si një nga shfaqet më të mira, me sens të fortë politik e aktual, aq ia sugjeruan edhe Enverit, i cili ndodhej në Korçë për disa punë partie. Po të kishin ndonjë rezervë ose mendim të kundërt nuk besoj se do ta rrezikonin prestigjin dhe amurproprin e tyre. Ata fare mirë mund t’i rekomandonin ndonjë pjesë tjetër nga repertori i teatrit. Aq më tepër në një kohë kur zhurma e kritikave prapa krahëve për dramat “Dueli” dhe “Histori e një Partizani të Paemër” po rritej gjithmonë e më shumë. Inspektori i teatrit në Ministrinë e Arsimit, Ismail Hoxha, që kishte kryer studimet e larta në Bashkimin Sovjetik për Art Dramatik, më tha në korridorin e Ministrisë, duke më rrahur supet se për dramën time ndiheshin të qetë, se të paktën aty nuk kishte gabime ideore. E dija se Ismaili e çmonte dramën time qëkur kishte dhënë urdhër të paguhej pak më shumë se maksimumi i lejuar nga normat ligjore. Unë isha shpërblyer me 2,100 lekë nga llogaria e Ministrisë, kur rregullorja e shpërblimeve shkonte nga 1,400 deri 2,000 lekë. As Ismailit, as mua nuk na shkonte mendja se çdo të ngjiste pas premierës së Korçës.
–Në dramë përçohet një mesazh universal se punëtoria në fund të fundit gjen rrugëzgjidhje dhe del nga “rrethimet” vetë. Kjo nënkupton se partia ka më shumë nevojë për punëtorët se anasjelltas. A mund të pajtohen partishmëria dhe arti?
Naum: Veprat e partishme nuk i qëndrojnë kohës…..dhe kjo nuk është çështje zhanri. Tek ne, në atë kohë, drama konsiderohej nga gjinitë më të vështira. Ky mistifikim kishte ardhur si pasojë e padijes në fushën e artit. Nuk ka gjini të lehta dhe të vështira në art, sepse arti në kuptimin e mirëfilltë është përpjekje e pareshtur, kërkim i përhershëm, dhe rrekje për të arrirë shprehje të përkyer artistike.
Rastësitë janë pjesë e jetës që ndikojnë mbi fatin e njerëzve, dhe në rastin e artit edhe mbi fatin e krijimeve artistike. Enver Hoxha nuk kishte kohë dhe as pasion për jetën teatore, por kur i sugjeronin ndonjë pjesë e quante për detyrë ta shihte. Po qe se e gjykonte të vlefshëm për politikën aktuale, nuk i kursente lavdërimet dhe pjesa bëhej detyrimisht e suksesshme. “Cuca e maleve” koincidoi me fushatën e partisë për emancipimin e mëtejshëm të gruas, “Fisheku në pajë” me shpërthimin e aksionit për zhdukjen e zakoneve prapanike, “Zonja nga qyteti, me thirrjen e partisë për të shkuar në fshat.
Më 26 shkurt 1964 premiera e dramës Rrethimi i Bardhë qe shumë e suksesshme. Pas premierës, Rina, bashkëshortja ime u kthye e lumtur në Tiranë, kurse unë shkova në Rehovë të Kolonjës te prindërit e mi. Pas disa ditësh u ktheva në Korçë dhe rastësisht mësova se shfaqjen do të vinte ta shihte Enver Hoxha. Më thanë se ky qe një nder i madh që i bëhej dramës sime. Vajta me të shpejtë në ndërtesën e teatrit se ora kishte kaluar paksa nga gjashta. Porta qe mbyllur. Pra shfaqja kishte filluar. Fillova të trokisja me forcë. Një fytyrë e panjohur hapi një cep të flegrës së portës dhe që nga ajo hapësirë pyeti se kë po kërkoja dhe pse trokisja. “Jam autori i dramës,” i thashë butësisht. Në vend të nderit dhe të respektit, një ngërdheshje përbuzëse u duk në fytyrën e të panjohurit. “E pastaj se je autori çfarë?” Përgjigjja e tij arrogante s’kishte pikë kuptimi. Pastaj si të ishte kujtuar befas pyeti: “Keni ftesë?” Ku ta gjeja ftesën kur sapo kisha zbritur nga autobuzi? Pyetja e tij e pamëshirshme më hutoi. “Jo,” iu përgjegja si fajtor. “Pa ftesë nuk mund të hysh.” Dera u mbyll para fytyrës sime. Trokita përsëri me ngulm dhe vendosmëria ime e bindi ta hapte sërish derën. U desh t’ia shpjegoja pak më gjatë se sapo kthehesha nga një rreth tjetër dhe s’kisha patur kohë ta siguroja ftesën, por si autor me takonte të hyja në shfaqje. Atëhere ai mbylli portën me shul, vajti u konsultua me dikë dhe pas pak u kthye duke më thënë se shfaqja fillonte në orën shtatë. Çuditërisht, sikur të kisha një parandjenjë nisa të mendoja ç’fat e priste dramën time? Po ta pëlqente e sidomos po ta lavdëronte Enver Hoxha, shtypi dhe propaganda do t’i bënin jehonë, do të viheshin në dukje meritat e pjesës, autorit do t’i kërkoheshin intervista, do t’i jepej ndonjë çmim, do të rritej konsiderata e shoqërisë dhe e shefave. Flatrat e lavdisë janë joshëse, po megjithatë qeshë i vetëdijshëm se ajo do të qe një zhurmë artificiale, e ardhur nga lart dhe si e tillë thellë thellë nuk e lakmoja. Më dukej si një rrugë e panatyrshme. Alternativa tjetër qe e zymtë prandaj e largoja me ngulm nga qelizat e trurit.
Gjatë shfaqjes qëndrova i mënjanuar si një spektator i zakonshëm, në një nga lozhat në anën e djathtë të skenës ku qenë vendosur reflektorët e ndriçimit. Aty s’kishte as karrike, po vetëm disa stola ku mund të rrinin aktorët. Pranë meje kisha Aleko Skalin. Nuk di çfarë më ndaloi të dilja në korridor, apo të kërkoja nga drejtori a regjisori të më prezantonin me Enverin. Nuk iu afrova udhëheqjes as gjatë intervalit për ndonjë sqarim nëse do të më kërkohej, apo thjesht për t’u mbrojtur nga keqdashësit, të cilët nuk mungojnë asnjëherë të flasin prapa krahëve. Qe e drejta ime si autor të sillesha vërdallë. U tregova naiv, e pranoj. Kurrsesi nuk duhet të isha mbërthyer në atë lozhën e keqe të aktorëve, diku pranë skenës.
-Si tu duk shfaqja herën e dytë, në prani të autoriteteve të larta?
Naum: Shfaqja nuk shkoi aq mirë sa në premierën e shkurtit. Kjo për shkak të kontraktimit të aktorëve nga prania e udhëheqësit. Më së fundi sipari ra, spektatorët u ngritën në këmbë dhe filluan të duartrokisnin. Duartrokitjet qenë të rralla dhe tepër të përmbajtura sepse të gjithë i kishin sytë nga udhëheqësi. Aleko Skali me fytyrën që i shkëlqente nga gëzimi më tha se udhëheqësi duartrokiti.
Por duartrokitja e tij qe fare e vakur dhe sikurse tha vetë më vonë “sa për të nderuar aktorët.” Qysh në hapësirën e korridorit u mor vesh se shfaqjen nuk e pëlqeu. U tërhoqi vëmendjen “shokëve të Korçës” se duhet të kishin bërë vërejtje për dramën. Leka Shkurti, sekretar partie për propagandën në Korçë shpifi në mënyrë të paturpshme duke i thënë Enver Hoxhës se ata si komitet partie i kishin bërë vërejtje autorit, por ai s’kishte pranuar t’i rregullonte. Mbase kjo qe rruga më e mirë për të mbrojtur veten e tij nga rrufetë e Sekretarit të Parë, por s’kishte asnjë të drejtë morale t’i ngarkonte mbi kurriz autorit mëkatin e kokëfortësisë.
– Pra autoritetet i hodhën fajet tek autori. A keni biseduar me Leka Shkurtin për këtë?
Naum : Jo, as atëherë e as me vonë kur ai u kthye sërish në aparatin e KQ. Unë nuk pata rast të takohesha kurrë me Leka Shkurtin, sepse nuk më lidhte asnjë punë. Ndoshta edhe ai qysh prej Korçës nuk donte ta dëgjonte emrin tim se i ngjallte bashkëshoqërime idesh të këqia. Disa nga shokët e mi e lavdëronin si njeri të gjendshëm, ndërsa ata që e njihnin më afër e cilësonin të ngurtë e dogmatik. Sidoqoftë ai i përkiste asaj kategorie shoqërore të kuadrove partiake, që për të mbrojtur veten e tyre nuk pyesnin as për parime, as për cilësi karakteri. Ndershmëria e shpallur nga etërit e komunizmit dhe virtytet e karakterit që shkruheshin në statut qenë varrosur me kohë.
-A ju kujtohet biseda me gazetarin Arqile Aleksi, i ngarkuar nga gazeta “Zëri i Popullit” për ta pasqyruar vizitën e udhëheqësit në Korçë?
Naum: Më kujtohet fare mirë. Arqile Aleksi më tha se “shoku Enver kishte dhënë porosi që kritika të mbante qëndrim për dramën.” Në fillim e interpretova si një shprehje të matur, neutrale, këshillë prej udhëheqësi që ua le barrën specialistëve ta gjykojnë veprën me objektivitet. Dhe ata me ndërgjegje profesionale e qytetare do të vinin në dukje si të mirat ashtu edhe të metat. Përvoja ime e paktë dhe ndoshta naiviteti nuk më kishin dhënë rast të njihja gjuhën e burokracisë. Ndihesha i qetë sepse gjykoja se vepra ime i bënte jehone idesë së qëndresës gjatë rrethimit. Shpejt u binda se isha gabuar, sepse nga dita në ditë orteku i fjalëve të këqia po shtohej.
-Si mundet që drama të vlerësohet shumë nga artistët dhe zyrtarët e kohës dhe papritur të quhet e gabuar nga kritika dhe shtypi? Vepra juaj u etiketua si dramë jorealiste dhe ju autor i një vepre të ndaluar?
Naum: Urdhri për të ndaluar shfaqjen për shkak se drama përmbante ide të gabuara mbërriti në Korçë pas një jave. Piro Mani erdhi menjëherë në Tiranë shumë i shqetësuar për të më kumtuar lajmin tronditës. Biseduam në këmbë përgjatë bulevardit, që të mos na ndërhynte njeri, sikurse ndodhte zakonshëm në Klubin e Shkrimtarëve. Isha i sigurt se ai urdhër nuk mund të prapsohej. Të ishte kritikuar nga ndonjë personalitet tjetër, mund të guxonim ta shpinim çështjen më lart po tani që dënimi kishte ardhur nga “Zeusi” ku mund të shkonim më tej?
Për çudi, krejt në kundërshtim me gjendjen e acaruar të Piro Manit, në çastet e para provova një gëzim të sinqertë që drama ime ishte ndaluar, sepse në historinë e artit botëror vetëm vepra me probleme të mprehta kishin atë fat. Për mirë a për keq ajo kishte hyrë në historinë e teatrit tonë, duke u përmendur si vepër e ndaluar dhe kjo do t’i shtynte kritikët dhe kureshtarët të kërkonin psenë. Atëhere do të kishte kritere të tjera vlerësimi. Ende nuk e dija çfarë presioni psikologjike do të pësoja prej saj.
– Si u njoftuat për ‘gabimet ideore” të dramës?
Naum: Pas shfaqjes, Enveri ishte shprehur me zemërim: “U zbardha unë tani, nuk ma hedh dot njeri!” Këtë frazë ma ka kumtuar Fatos Arapi, i cili e kishte dëgjuar nga burime të mirëbesuara. Tani unë e kuptoj ku qe mëkati i pafalshëm i dramës sime. Kur zonat e veriut u izoluan nga dëbora në vitin 1959, qeveria organizoi shpërndarjen e ndihmave nga ajri me një aeroplan që e vuri në dispozicion sovjetikët, çka u reklamua me bujë nga propaganda. Në dramë unë nuk e pasqyrova ardhjen e aeroplanit dhe posaçërisht hedhjen e ushqimeve nga ajri mes brohoritjeve plot entuziazëm “Parti- Enver” të punëtorëve, që do t’i kthente spektatorët në sallë dhe shfaqjen në manifestim politik. Në atë rast, drama ime do të ishte politikisht e drejtë, realiste, e partishme dhe ndoshta vetë Enver Hoxha do të më kishte përgëzuar. Tek “Rrethimi i Bardhë” aeroplani nuk arrin t’i ndihmojë gjeologët dhe duart e tyre të ngritura lart për t’i dhënë shenjë se ndodheshin aty mbeteshin të zhgënjyera dhe të dëshpëruara. Ndihma e qeverisë nuk vinte dhe kjo ishte njëlloj sikur unë të theksoja se partia e kishte braktisur popullin në çastet më të vështira. Drama ime qëllonte në një pikë shumë delikate, pikërisht në marrëdhëniet e udhëheqjes me punëtorinë ndaj Enver Hoxha e kishte marrë si sfidë. Shprehja e tij se nuk mund t’ia hidhte njeri këtë kuptim kishte. Dramën “Rrethimi i Bardhë” Enveri e mori si kritikë për partinë dhe qeverinë, (më saktë për veten e tij), prandaj sa herë e kujtonte, aq herë tërbohej. Dhe udhëheqja partiake e Korçës duhet ta ketë ndjerë veten keq nga zemërimi i tij.
Me intuitë kisha pohuar të vërtetën e hidhur se partia që e mbante veten si detashmenti pararojë i punëtorisë, qe larg saj shpirtërisht e fizikisht. Punëtorin nuk e ka shfrytëzuar askush më egërsisht se të vetëquajturit përfaqësuesit e shtresës punëtore, udhëheqjet e partive komuniste në gjithë vendet ku morën në dorë pushtetin.
-Si rrodhën ngjarjet pas urdhrit të Enver Hoxhës për ndalimin e shfaqjes?
Naum: Pa kaluar dy javë, Tefik Çaushi, nëndrejtor për kulturën në KQ a diçka më shumë në rangun zyrtar, më thërriti në zyrën e tij për të më treguar gabimet e dramës sime, një farë arsyetimi pse qe dashur të ndalohej shfaqja. Tefiku ishte në një pozitë të pakëndshme sepse edhe ai qe një nga ata që më kishte përgëzuar për dramën kur e kishte lexuar. “Edhe ne u nxituam në gjykimet tona, nuk e analizuam me thellësi, “e nisi platformën e vërejtjeve të tij me ton të butë, gati miqësor. Po e dëgjoja pa interes, sepse për mua ishte e qartë diagrama e ngjarjes. Si njeri pa përvojë pata guximin dhe papjekurinë t’i thosha diçka që s’duhej thënë, por njeriu nuk i bindet kurdoherë vetëm arsyes. “Nuk e kuptoj se si kjo dramë që deri tani ishte e mirë, realiste, papritur u bë e keqe, e gabuar… Ose më saktë e kuptoj qartë. Shoku Enver s’e pëlqeu dhe ju tani s’u mbetet gjë tjetër veçse ta kritikoni.” Pohimi im qe mjaft i ashpër e pa takt, por Tefiku sërish u përmbajt duke thënë se nuk qe tamam ashtu, ndoshta nga që nuk donte të pohonte se gjithçka po e kryente me urdhër nga lart. Si estet u përpoq të gjente ku qëndronin gabimet e dramës. Patëm një bisedë teorike për humanizmin dhe unë ngulmoja se humanizmi qe tipari themelor i komunizmit, prandaj duhet të ndihej më shumë në veprat tona. Në një nga të ndarat e raftit prapa Tefikut dukej busti i Enver Hoxhës dhe një çast pata përshtypjen sikur ai po përgjonte bisedën tonë. Më vonë këtë subjekt e kam shkruar në një tregim të titulluar Zyra me Dy Buste.
– Ishte sinqeriteti juaj qe la mbresë në momentet kur “Rrethimi i Bardhë” ishte damkosur nga pushtetarët dhe partiakët. A mund ta kujtoni mbledhjen në Klubin e Shkrimtarëve?
Naum: Nga momenti që drama u quajt se “shtrembëronte realitetin” kjo formulë kalonte nga referati në referat, nga raporti në raport në çdo instancë. Gjatë një analize në Klubin e Shkrimtarëve, të tri dramat e damkosura u kritikuan ashpër nga zyrtarët e ngarkuar me mision e nga kolegët tanë. Vetëm Kolë Jakova e zbuti situatën me diskutimin e tij ku futi me qëllim edhe doza humori. Më kujtohet se gjatë pushimit, para se të fillonte seanca tjetër, tre të kritikuarit, Qamil Buxheli, Fatos Arapi dhe unë u ndodhëm njëherësh te dera e banjos. Qamili qesëndisi se të kritikuarve s’po u mbahej shurra nga frika. Unë personalisht ndihesha i fyer nga sjellja e Kryetarit të Lidhjes, sepse Dhimitër Shuteriqi harroi, ose bëri sikur harroi, se më kishte shtrënguar dorën për dramën, po në atë klub kur e kishte lexuar te “Nëntori”, kurse tani e quante veten të skandalizuar nga zhbirimet psikologjike dhe nga prirja për t’i “ngrënë kokën njëri tjetrit” çka i kishte shkaktuar një gjendje torturuese. Aty u tregova i kujdesshëm, dhe nuk e përmenda këtë fakt që dëshmonte hipokrizinë e tij. Gjykova në mënyrë realiste se mendimet e tij personale ishin ato kur më uroi sinqerisht, kurse tani i dukej të fliste si Kryetari i Lidhjes dhe të harmonizohej tërësisht me orientim zyrtar, prandaj i duhej të gjente edhe argumente kritike.
Shokët tanë na porositën me ngulm, ku nuk mungonte dhe një mirëdashje shoqërore, se edhe aty duhej një autokritikë tjetër. Së pari foli Qamili, pastaj Fatosi dhe në fund fola unë. Autokritika ime la mbresë, u quajt e sinqertë dhe modeste. Ndonjëherë sinqeriteti vlen më tepër se zgjuarsia. Nuk shpika asgjë, veç rrëfeva gjenezën e dramës. Përmenda se njohja e paktë e jetës së punëtorëve, dhe qëndrimi i pamjaftueshëm në kantier ndikuan që vepra të mos dilte e pjekur. Kjo pjesë qe skemë. Për fat kujtova diçka që më kishte ngjarë kur po shkruaja dramën. Për të përshkruar gjendjen e urisë në një nga aktet e dramës, mendova se duhet të rrija edhe vetë pa ngrënë, por atë sakrificë nuk munda ta bëja. Ky episod i kënaqi dëgjuesit dhe zyrtarët. Falë atij episodi, Ibrahim Uruçi, kryeredaktori i gazetës “Drita”, sa herë takoheshim në rrugë, më shfaqte admirim për autokritikën time të sinqertë.
-Paradoksi qe se drama u desh të shfaqej edhe pse qe e ndaluar nga udhëheqësi?
Naum: Çështja qe se kursi i fundit i artit dramatik e kishte shfaqje diplome. Për t’i prerë rrugën dyndjes së studentëve për të parë një dramë të ndaluar u vendos që shfaqja të mos jepej në sallën e Institutit, por në atë të Teatrit Popullor, me dyer të mbyllura hermetikisht e me një kontroll të jashtëzakonshëm, sikur po organizohej një grusht shteti. Në shfaqet e studentëve merrte pjesë gjithë trupi studentor për të vlerësuar zotërimin e mjeshtërisë aktoriale nga shokët e tyre, si edhe familjarë e dashamirës. Në sallën e Teatrit do jepej ngushtësisht vetëm për trupën pedagogjike dhe për disa zyrtarë të zgjedhur me pikatore, midis të cilëve më e larta qe Nexhmie Hoxha, Drejtore e Shtypit dhe e Propagandës së partisë. Rreth saj nuk pipëtinte asgjë. Por gjatë shfaqjes pati reagime spontane nga studentët e futur fshehur të cilët qenë strukur nëpër lozha. Kur mbaroi shfaqja, askush nuk guxoi të duartrokiste, askush nuk uroi regjisorin për punën, askush nuk iu afrua autorit. U ndjeva sikur isha rrethuar nga një lloj ajri i ndotur që po më mbyste. Zyrtarët bisedonin kokë më kokë sikur po komplotonin. Ndonjë shok guxoi të më afrohej dhe të më pyeste se ku qe gabimi apo gabimet e dramës. Atyre shfaqja u ishte dukur shumë e mirë. E dija se ato nuk qenë provokime por vetëm konsulta mirëdashëse nga shokët e mi, por prapë nuk dija si t’u përgjigjesha.
-Pse nuk mjaftonte ndëshkimi i dramës për Nexhmijen? Cfarë ndodhi një dekadë më vonë në Shqipëri?
Naum: Disa shprehnin mendime se pas dy shfaqjeve njëra pas tjetrës së Institut, keqkuptimi do të mbetej mënjanë dhe se drama do të lejohej sepse s’kishte asgjë të gabuar. I këtij mendimi qe edhe regjisori naiv, me krahë të ngrohta, Kujtim Spahivogli. Nuk ngjau kështu dhe s’kishte si të ngjiste. Nexhmia e kishte parë shfaqjen me urrejtje sadiste, si një vepër që guxonte të kritikonte udhëheqësin e lavdishëm të partisë, burrin e saj, për kultin e të cilit punoi gjithë jetën me mjetet e masmedias e me fushat e tjera të artit.
Gjendja nuk u lehtësua aspak e kritikat vazhdonin njëlloj si përpara. Në çdo mbledhje, në çdo forum s’më mbetej veçse të prisja racionin tim të kritikave për dramën. Qe një presion i gjatë psikologjik, mendor dhe emocional që duhej përballuar me durim e heshtje.
– Burokracia nuk pyet për ndjenja kur ka nevojë të ilustrojë tezat me shembuj veprash! Çfarë ndodhi një dekadë më vonë në Shqipëri?
Naum: Këtë mendim e shfaqi hapur Ramiz Alia, shefi i propagandës së partisë në një mbledhje me intelektualët e Tiranës në korpusin e Universitetit nga fundi i vitit 1965. Ai foli për problemet e artit e të letërsisë dhe natyrisht kritikoi ashpër tre dramat e gabuara. Gjatë pushimit të seancës doli në sallon e sapo na pa u afrua. E mbaj mend gjestin e tij miqësor kur më nduku jakën e xhaketës duke më thënë: “S’është hiç e këndshme kur merresh si shembull negativ, por s’ke ç’bën, referatet i duan këto gjëra…” Qe njëlloj sikur të kërkonte të justifikohej që ai avaz po vazhdonte tejet gjatë. Sipas praktikës sonë duket të prisnim sa të dilte ndonjë vepër tjetër “e gabuar”, që shembujt e parë të quheshin të vjetëruar e të liheshin në harresë. Qamil Buxheli, i shqetësuar më shumë për postin se për dramën, ndërhyri duke thënë se njerëzit po pyesnin nëse qe akoma kryeredaktor. Shoku Ramiz qeshi fort dhe Qamili u qetësua se pozita nuk po i rrezikohej. Ramiz Alia e shtjelloi më tej mendimin duke thënë se partia tani qe e pjekur, me moshë më se tridhjetë vjeçare, pra nuk qe më një çapaçul që mezi hedh këmbët. Ajo tani kishte përvojë të gjatë dhe të pasur. Për të ilustruar mendimin edhe më tej, ai i drejtoi vetes një pyetje konkrete: “Kë kemi dënuar? Kë kemi burgosur? Kë kemi vrarë për ndonjë vepër të gabuar në art?”
Vërtet deri në atë kohë shkrimtarët e artistët qenë dënuar vetëm për veprimtari politike që nga Ismat Toto, S. Malëshova. Y. Dishninca. M. Ndoja. Mirëpo nuk kaloi as një dekadë dhe shkrimtarët e artistët do të dënoheshin me burgime të gjatë si Kasem Tebeshina, Kin Dushi, Kapllan Resuli, Albert Vullkani, Bedri Myftari, Bajram Hyseni, Federik Reshpja, Visar Zhiti, Zhaneta Ogramaja, Ali Oseku, Edi Hila (vdiq në burg), Minush Jero, regjisori Mihallaq Luarasi, arkitekti Maks Velo dhe të tjerë që u pushkatuan si poeti Trifon Xhagjika, gazetarët Vangel Lesho dhe Kokomiri. Lista e tyre është tepër e gjatë dhe tepër e trishtueshme. Njëzet e pesë vjet më vonë partia komuniste mund të mburrej se kishte dënuar më shumë intelektualë se çdo regjim tjetër në hapësirën e Arbërisë. Ato ngjarje të shoqëruara me goditje të pamëshirshme vërtetonin plotësisht krizën e thellë të regjimit, frikën e komunistëve dhe urrejtjen transhendente nga intelektualët dhe krijuesit,