Nga dr. Agim Z. Dobruna
Kur isha në klasën e gjashtë, flitej gjithandej për ardhjen e një shkrimtari të ri e të madh shqiptar. Emri i tij ishte Ismail Kadare. U bëra kureshtar ta lexoja një libër të tij dhe i pari që e gjeta ishte “Dasma”. E lexova dhe nuk më pëlqeu fare!
Në ndërkohë lavdërimet për të vazhdonin dhe unë bindesha që fajtor nuk ishte libri por papjekuria ime si lexues. Kështu e ruajta kureshtjen dhe më vonë hasa në një vepër të tij që nuk e kisha dëgjuar më parë. Më magjepsi që në titull: “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”!
Ky titull, kjo lojë e fjalëve me kuptime thellësisht të kundërta, mu duk sikur ishte më e madhe se sa vet libri! “Gjenerali”, një fjalë që para nesh shfaqë figurën e fuqishme, autoritare, thuajse hyjnore, vihej përbri “ushtrisë së vdekur”, një fjalie që e rrënonte atë për toke, madje nëntokë. Përdorimi i antitezës është veçori e mjeshtërisë letrare që nga antikiteti. Shprehjet me kuptime të kundërta, si “heshtja është shurdhuese”, kanë vlerë të lartë artistike dhe mbahen lehtë në kujtesë. Këtë e kishte arritur Kadareja që në romanin e tij të parë.
Kaluan shumë vite deri sa hasa në një titull magjepsës e po aq të fuqishëm: “Një fije shprese, një fije shkrepëse”. Një ndarje e jetës nga vdekja për vetëm një fije.
Ky roman i shkrimtarit Ag Apolloni është kronikë lufte e dokumentuar deri në imtësi, pa folklorizëm e patetikë. Autori, njohës i mitologjisë, dramaturgjisë, rrëfyes i shkathët, mjeshtër i psikologjisë e karaktereve, monologut e dialogut, i pajisur me kulturë të përgjithshme e njohuri të historisë së popujve, nuk ka si të ndodhë ndryshe pos të ketë një të ardhme brilante.
Në libër Apolloni shkruan, ndër tjerash, për të përbashkëtën e popullit hebre me vuajtjet e popullit shqiptar. Përkundër dallimit kohor, ngjashmëria e krimeve serbe në Kosovë me Holokaustin është e frikshme. Në një rrëfim mbi këtë temë, rikujtohet takimi i Presidentit Klinton me nobelistin, humanistin, të mbijetuarin e kampit të përqendrimit Buhenvald, Eli Vizel, në kohën kur në Kosovë po kryhej gjenocid. Me kërkesën Presidentit Klinton, Vizel e bën një vizitë në një kamp të strehimit ku ai takon shumë refugjatë dhe dëgjon për krimet që bëjnë forcat serbe në Kosovë. Në një moment i ofrohet një të pashpresi dhe e pyet: “Çka po mendon?” “Çfarë rëndësie ka çka mendoj unë”, përgjigjet ai, “e rëndësishme është se çka mendon Amerika”! Vizel në raportin e tij, pos tjerash, kishte shkruar, “E quaj të patolerueshme egërsinë shtazarake të serbëve.”
Në libër, Bllaca përshkruhet si një skenë masive tmerri . “Në mëngjes me diell shihje avullin duke dalë nga trupat e lagur gjatë natës. Dukej si t’i shihje shpirtrat duke dalë nga ata trupa”.
Në një nga skenat tjera tragjike, autori e përshkruan hyrjen e dhunshme në shtëpinë e intelektualit dhe atdhetarit Esad Mekuli, mbi bazën e një hakmarrjeje, ku ndaj familjarëve u ushtruan tortura. Në atë shtëpi, mjekja, profesoresha Sahadete Mekuli ishte në një gjendje të rënduar shëndetësore nga skleroza. Megjithëkëtë, anëtarët e rrahur e të dërmuar të familjes e lakmonin atë për sëmurjen e saj sepse në atë gjendje ajo nuk e kuptonte seriozitetin e asaj që po ndodhte. Një skenë krejtësisht kafkiane.
Kryekrimineli i djeshëm, lideri i sotëm i Serbisë, publikisht kishte paralajmëruar se serbët në Bosnjë do t’i vrisnin 100 myslimanë për një serb të vrarë. Kjo u bë realitet në Srebrenicë dhe u përsërit në Mejë të Gjakovës. Tani 100 katolikë u vranë për një serb. “Dikush i kishte numëruar të shtrirët dhe kishte thënë se ishin 400 civilë. Pra, ishte plotësuar numri i hakmarrjes, për katër milicë të vrarë serbë 400 civilë shqiptarë”.
Asnjë zë nga lart, asnjë krismë nga mali
Nënës Pashkë, besimtare e devotshme katolike, iu zhdukën dy djemtë në luftë përkundër lutjeve ndaj Zotit për ta shpëtuar familjen e saj. Ajo u zotua të mos vdiste pa e kuptuar fatin e tyre. Kur pas katër vjetëve trupat e tyre u zbuluan dhe u rivarrosën, ajo iu drejtua përsëri Zotit me thirrjen: “O Zot që rri atje lart, mos e ke ftohtë?! (A po nerth?) Zbrit poshtë që të ngrohesh në flaket e mia!”—dhe i vuri zjarrin vetës me një fije shkrepëse. Kjo që kishte ndodhur në Korenicë të Gjakovës i ngjante një flijimi tjetër në Pragë të Çekisë. Studenti Jan Pallah i kishte vënë flakën vetes në shenjë proteste kundër pushtimit të Çekisë nga Bashkimi Sovjetik.
Tutje pyetjet vazhdojnë, “Kush është Zoti? Çka është Zoti? Zoti është ai që bën shfaqjen e nuk shfaqet kurrë!” Tragjeditë kolektive janë shuma e tragjedive individuale. Këto të fundit kanë ngjashmëri të frikshme, ani se në kohë dhe hapësira të ndryshme.
Nënë Ferdonija, së cilës ia rrëmbyen nga shtëpia burrin me katër djemtë e saj, është personifikimi i qindra mijëra nënave të Kosovës, ku nga 104 masakra u zhdukën 1,617 civilë. Në një nga rrëfimet më të jashtëzakonshme në libër përshkruhet një ëndërr e nënës Ferdonije disa vite pasi kishte përjetuar tragjedinë. Në atë ëndërr i biri i saj më i vogël i kërkon të luajnë kukafshehtas. Kur ajo i thotë se ai është i rritur për lojëra të tilla, se tashmë shokët e tij ishin martuar e kishin krijuar familje, i biri ia rikujton se ai është vetëm 14 vjeç, mosha kur e kishin rrëmbyer. Gjithçka rreth këtij tregimi përbën material për kineastët që të bëjnë histori filmike duke e ekranizuar atë. Nënë Ferdonija sensibilizoi botën për këto vuajtje dhe gjeti sadopak ngushëllim kur Ministria e Kulturës e shndërroi shtëpinë e saj në muze. Kështu, pavdekësinë kunderiane autori e ngriti në një shkallë më të lartë: në pavdekësi muzeore (apolloniane).
Libri ka një rrjedhë që imponon të lexohet me një frymë. Ai duhet të jetë i deponuar në çdo përfaqësi diplomatike e t’i dhurohet njerëzve të kulturës, politikës, artit e qarqeve intelektuale. Ai është i kuptueshëm këtu e në Zelandë, me një gjuhë universale të shkruar si për një seancë të OKB-së.
Në letërsinë shqipe ka ardhur një shkrimtar ndryshe.