Nga Jani Gjoni & Odise Prifti
Shqiptaro-amerikanët Jani Gjoni dhe Odise Prifti jetojnë me familjet e tyre në Chicago dhe kanë bisneset e tyre. Ata kanë lindur në Shqipëri, Jani në Burrel dhe Odisea në Himarë, mërguan dy dekada më parë në SHBA, nisën punën menjëherë, por edhe shkollën, duke i vënë rëndësi së pari dijes dhe janë diplomuar në universitete të mira amerikane për ekonomi, financë dhe biznes.
I ka bashkuar Amerika dhe dashuria për vendi amë, Shqipëria, organizojnë takime të shpeshta me bashkëatdhetarët, kuvende të vogla, ku trajtohen lirshëm çështje të aktualitetit amerikan dhe shqiptar, bisedohet për politikë e libra, filozofi e romane, filma, për familjet patjetër dhe shqetësim i madh në këto takime janë zhvillimet në Shqipëri, arritjet dhe tranzicioni i gjatë problematik.
Natyrisht ata janë aktivë ndaj Shqipërisë me investime dhe ide. Na duket me interes ku shkrim, ku shtrohen disa çështje ekonomike, pa retorikë, por me shifra dhe krahësimet me një tjetër vend lindor, që vuajti sisitemin totalitar komunist si Polonia dhe ka progres të ndjeshëm parësor ekonomik, shërbejnë dhe si udhëzime për rimëkëmbje të ekonomisë shqiptare.
V. Zh.
LIDERSHIPI, DUKE PARË POLONINË
Një nga vëndet që ka zënë më shumë vëmëndje kohët e fundit për shkak të konfliktit në Ukrainë është Polonia, me rritje spektakolare ekonomike, fuqizim ushtarak dhe zhvillim të lartë demokratik, duke lënë pas të gjitha vëndet e tjera ish komuniste në Europën Lindore.
Në fillim të viteve 1990, sfida kryesore e saj si në çdo vënd ish komunist, ishte si të bënte kalimin nga një ekonomi të centralizuar me pronësi shtetërore, në një ekonomi të tregut të hapur. Në shumicën e vëndeve lindore përfshi edhe Shqipërinë, reformat e tranzicionit ishin në një mënyrë apo në një tjetër mjaft problematike. Ato ose zgjatën shumë në kohë ose u bënë shumë të korruptuara, dhe shumica e pasurisë shtetërore u transferua në duart e disa oligarkëve të cilët u pasuruan për shkak të lidhjeve të tyre politike. Polonia, nga ana tjetër, menaxhoi këtë kalim më mirë se të tjerët. Ajo kaloi në kapitalizëm shpejt, por privatizoi shumicën e kompanive të pronësisë shtetërore më ngadalë dhe disa vite më vonë se shumica e fqinjëve të saj, pasi kaloi kaosi që pasoi rënien e komunizmit dhe gjëndja u qetësua, dhe pasi u bë më e vështirë që të abuzohej gjithçka. Falë kësaj, ajo bëri të mundur të jetë i vetmi nga vëndet post komuniste me një ekonomi të pa dominuar nga oligarkët, dhe pa rrënimin ekonomik në vitet ’90-të.
Shqipëria akoma mbetet në tranzicion duke bërë hapa shumë të ngadalta, me një situatë korrupsioni të lartë, drejtësi të manipuluar dhe dominim të tregut nga të fortët me lidhje të padukshme neopotike e mafioze. Kjo gjëndje nuk është se lindi sot, ajo i ka rrënjët tek fillimi i tranzicionit tonë, që shumë e besojnë të kontrolluar nga ish pushtetarët. Shkatërrimi total i ekonomisë me parrullën e “çekut të bardhë” e fillimit nga zero, pasoi me privatizimin brënda një periudhe shumë të shkurtër të ç’do aseti të vendit dhe kalimin e tyre me urdhëra politike në duart e disa njerëzve të dyshimtë që sot i quajnë oligarkë. Kjo nuk është asgjë tjetër vetëm e kundërta e asaj që bëri Polonia. Ne nuk mund të themi me siguri se po të ndiqnim atë rrugë do të ishim sot në vënd të Polonise, por qartësisht shohim se ajo që ndoqëm na solli në këtë situatë, akoma në tranzicion. Njerëzit që ideuan dhe implementuan këtë janë përgjegjës për degradimin ekonomik, cënimin e sigurisë kombëtare dhe shkatërrimin social të vendit.
Polonia dhe ish-qeveria direkt mbas diktaturës e kuptuan që i vetmi shpëtim i vëndit, ishte ndërtimi i klimës pozitive në ekonomi, në fushën e drejtësisë dhe për ti’u bashkur Bashkimit Europian, ku mundësitë për më tepër prosperitet do ishin duke u bërë pjesë e BE-së.
Polonia nga momenti që iu bashkua komunitetit Evropian në 1 Maj, 2004 deri më sot ka pasur një fluks të madh investimesh të huaja, për arsye të ndryshme ku më kryesoret janë:
1- Integriteti i qeverisë, politikat ekonomike dhe suportimi i invesitorëve vendas dhe të huaj (referencë: Grafiku – Government Integrity Poland -vs- Albanian)
2- Anëtarësimi në Evropën e bashkuar hapi rugën e lëvizjes së lirë të tregut kapital, të mallrave, shërbimeve dhe burimeve njerëzore. Polonia që nga 2004 deri më sot ka marë më tepër se $213 miliardë në ndihma nga komuniteti Evropian, të cilat janë investuar në mënyrë strategjike në infrastukturë dhe në agrikulturë me qëllim për të krijuar kushte favorizuese për investime në fusha të tjera.
3- Pozicioni gjeografik i Polonisë gjithashtu ka ndihmuar të kthehet në një unazë (HUB) si për exporte dhe importe me fqinjët e saj.
Më kryesorja nga të gjitha është se politikat pozitive dhe agresive ekonomike të Polonisë për investitorë të huaj e kanë kthyer Poloninë në një nga vëndet më atraktive të ish-bllokut lindor.
Investitorët e huaj ndihen komod për të investuar në Poloni se përveç politikave favorizuese ekonomike, burimet njerëzore janë të kualifikuara dhe me integritet të lartë pune.
Për këto arsye Polonia është radhitur në treshen e BE-se si më e preferuara për invetmimet e huaja FDI(foreign direct investment). Për shëmbull nga 2019-2023 Polonia është rradhitur e 3-ta e vëndeve më të favorizuara për Green Energy. Si pasoje, kompanitë më serioze të Silicon Valley si MICROSOFT, GOOGLE, CISCO, dhe së fundmi INTEL kanë dedikuar investime reth $ 8 miliardë duke krijuar një Silcon Valley tjetër në Poloni. Investimet e huaja në fusha të ndryshme këto katër vite kanë kaluar shumën e $108 miliardëve.
Polonia është kthyer në një nga vëndet ku jo vetëm e ardhmja e saj duket më mirë se kurrë, por diversifikimi i ekonomisë është e shtrirë, në sektorin e industrinë të aviacionit, makinave, armatimeve, inforacionit e komunikimit, teknologjisë dhe turizëm. Ky diversifikim e ndihmojnë Poloninë të përballoj çdo lloj krize. Si pasojë e diversifikimit PBB (Produkti i Brendshëm Bruto) si edhe të ardhurat mesatare për çdo qytetar janë 10-të fishuar. (referou grafikut)
SHIFRA DHE KRAHËSIME
Më poshtë vijojnë disa të dhëna në lidhje me Prodhim e Brendshëm Bruto dhe të ardhurat për fryme në një vit. Jemi munduar ti krahasojmë me vendin tonë, me qëllim të vendosim në dukje ndryshim sipas popullsive përkatëse.
Poloni• Produkti i Brëndshëm Bruto (PBB) nominal (aktual) është 688,177,000,000 dollarë (USD) që nga viti 2022.
Shqipëri• Produkti i Brëndshëm Bruto (PBB) nominal (aktual) është 18,882,095,518 dollarë (USD) që nga viti 2022.
Poloni• PBB-ja reale (konstante, e rregulluar me inflacionin) arriti në 516,451,000,000 dollarë në vitin 2022.
Shqipëri • PBB-ja reale (konstante, e rregulluar me inflacionin) e Shqipërisë arriti në 12,211,675,202 dollarë në vitin 2022.
Poloni• Norma e rritjes së PBB-së në vitin 2022 ishte 4.87%, që përfaqëson një ndryshim prej 29,161,000,000 USD krahasuar me vitin 2021, kur GDP reale ishte 598,303,000,000 dollarë.
Shqipëri • Norma e rritjes së PBB-së në vitin 2022 ishte 4.84%, që përfaqëson një ndryshim prej 661,556,783 USD krahasuar me vitin 2021, kur PBB-ja reale ishte 13,656,576,542 dollarë.
Poloni • PBB për frymë (me një popullsi prej 39,857,145 njerëz) ishte 15,743 dollarë në 2022, një rritje prej 124 dollarë nga 15,618 dollarë në 2021; kjo paraqet një ndryshim prej 0.8% në PBB për frymë.
Shqipëri • PBB për frymë (me një popullsi prej 2,842,321 banorësh) ishte 5,037 dollarë në 2022, një rritje prej 254 dollarë nga 4,784 dollarë në 2021; kjo paraqet një ndryshim prej 5.3% në PBB për frymë.
Politikat ekonomike të Polonisë, thithja e ivestimeve të huaja, tërheqja e burrimeve njerëzore nga çdo vënd i botës duhen përgëzuar dhe ndoshta edhe ne mund të nxjerim në pah disa mësime.
Në të njëjtën kohë edhe ne duhet të mendojmë nëse ka mundësi për tu afruar qytetarëve tanë atë mundësi apo oportunitet që Polonia i afron polonezeve apo edhe të huajve? Përgjigjja është shumë sa e thjeshtë por edhe e komplikuar.
Ne, si popull nuk i kemi mbajtur përgjegjës qeveritë tona gjatë 30-të viteve për politikat ekonomike të kufizuara ndaj investitoreve të huaj, kur edhe shumë herë janë bërë pengesë për ta. Jo vetëm që nuk i kemi mbajtur pergjegjës, por heshtja jonë i ka inkurajuar që të preferojnë neopotizmin, korrupsionin, rrugët e padrejta dhe jo meritokracinë. Si rezultat, Shqipëria nuk ka shumë kohë për të humbur dhe duhet sa më shpejt të ndryshojë politikat ekonomike që jo vetëm të tërheqi investime serioze të huaja në vënd por të bëj të pamundurën për të mbajtur në vënd edhe ato pak burime njerëzore të kualifikuara, sidomos brezin e ri ku shumica prej tyre e kanë humbur shpresën të ndërtojnë një të ardhme në Shipëri.
TË MENDOJMË PËR RIMËKËMBJE
Natyrisht që Shqipëria e ka përcaktuar drejtimin e saj perëndimor e demokratik, jo prej zgjedhjes së lidershipit politik, por prej vendosmërisë dhe përkatësisë natyrale europiane të shqiptarëve. Duket absurde performanca e njerëzve në politikë (rrefuzojmë t’i quajmë politikanë) që flasin dhe përgjërohen si pro perëndimorë e pro amerikanë, ndërkohë Shqipëria për shkak të tyre mbetet lindore si kulturë, si shtet e si shoqëri. Shqipëria ka ecur dhe do të eci përpara, kjo nuk ndalet edhe nëse dikush do përpiqet ta bëjë atë me keqdashje, problemi është shpejtësia e ndryshimit dhe drejtimi i zhvillimit ekonomik, këtë e kanë në dorë ata që drejtojnë e menaxhojnë vëndin. Të jenë të gjithë këta njerëz në politikë e administratë të paaftë e të paditur, pa talent e pa vizion për të ndërtuar një projekt kombëtar zhvillimi siç kanë bërë polakët?
Bujqësia dhe turizmi kanë qenë prioritetet më kryesoret në politikat ekonomike zhvillimore të shtetit Shqiptar në gjithë epokën e pas viteteve 90-të deri sot. Po si kanë rezultuar këto prioritete kombëtare për zhvillimin e vëndit? Nuk ka vend për përgjigje, ajo duket qartë, Shqipëria ështe akoma një vend i varfër dhe pa asnjë perspektivë zhvillimi kombëtar, ajo vazhdon të endet në një tranzicion pafund, dhe me shpresën e vetme për një shpëtim nga të huajt.
Një nga shtyllat e sigurisë kombëtare është prosperiteti i vazhdueshëm ekonomik e social i vëndit. Orientimi i tërë ekonomisë shqiptare drejt turizmit për një pasurim të shpejtë duket jo i arsyeshëm në kuadrin e sigurisë kombëtare. Krizat ekonomike, tensionet e brëndshme e të jashtme, konfliket e mundshme, si dhe fenomenet natyrale do të ndikojnë menjëherë në bllokimin e turizmit si motorr i vetëm i ekonomisë. Turizmi është shërbim që varet plotësisht nga fluksi i njerëzve që vijnë për të kaluar pushime. Jemi në Ballkan, me potenciale rreziku përreth, ndërvarësia mes shteteteve është shumë e ndjeshme, sentimentet nacionale janë të mprehta dhe me tendencë rritje, papërgjegjshmeria e politikanëve në shumë vënde të rajonit është problematike, konkurenca e ashpër në sektorin e turizmit e bën këtë orientim kombëtar shumë të brishtë dhe të paqëndrueshëm.
Kapacitetet e turizmit në Shqipëri janë të limituara, infrastruktura le për të dëshiruar megjithë përpjekjet e bëra përsëri nuk mjafton në thithjen e një volumi të madh turistësh. Ajo mbetet e copëzuar, pa një standart të unifikuar dhe me kapacitete të vogla operimi. Sezonaliteti i kësaj industrie në Shqipëri e bën të pamundur gjenerimin e një të ardhure të mjaftueshme për të krijuar një zhvillim të plotë dhe të qëndrueshëm si dhe ndertimin e një prosperiteti për të gjithë. Në këto kushte mbështetja e fuqishme në ketë sektor do ta lërë vendin në një stad të ulët zhvillimi, me një fuqi pune të pakualifikuar dhe vetëm në shërbime.
Eksperienca botërore ka treguar se mbështetja e tërë politikave ekonomike të një vëndi vetëm në turizëm nuk ka ngritur ndonjë vënd nga varfëria në një stad bashkëkohor, ndonëse pritshmëria është e madhe, ajo do të mbetet dicka pasive dhe nuk do të jetë e mjaftueshme për të siguruar stabilitetin ekonomik te Shqipërisë.
Si një vënd i vogël e me një ekonimi të pa zhvilluar, Shqipëria ka nevojë për frymëmarje e cila do të mundësohet vetëm duke patur lidhje të ngushta e organike me tregun global. Njerëzit janë informuar me teknologjinë, me standartet e larta të jetesës, me financimet dhe mardhëniet e biznesit me tregun e brendshëm e të jashtëm, e megjithatë prioritetet dhe politikat ekonomike të shtetit vazhdojnë akoma të mbështesin dy sektorë të brishtë si turizmi dhe bujqësia.
Ndërkohë që duhet vëmëndje e shtuar në inovacion si një nga asetet më largpamëse që është e lidhur ngushtë me shumë aspekte të jetës, ekonomisë, arsimit dhe sigurisë kombëtare. Integrimi rajonal e global me synim thihtjen e nvestimeve serioze të kompanive të mëdha është jetike për të ardhmen e vëndit. Kaluan 30 vite dhe këto emra të mëdhenj të tregut botëror nuk po e kalojnë dot kufirin e Shqipërisë, megjithëse i prekim kudo në Ballkan. Në ekonominë e vëndit duhet të krijohet një balancë organike ndërmjet tregut të shërbimeve dhe atë të prodhimit, ky rraport është akoma i pa balancuar.
Sigurimin e një zinxhiri të furnizimit (Supply Chain) solid nga burime të sigurta është vital për garantimin e funksionimit të jetës në çdo kohë e situatë që mund të na paraqitet. Rritja e vazhdueshme e kapaciteteve njerëzore, zgjerimi i fuqisë së kualifikuar punëtore dhe angazhimi i plotë i inteligjencës atdhetare është kritike për të mundësuar prosperitetin e duhur. Këto politika kanë ndjekur vëndet si Polonia duke siguruar zhvillimin gradual e të sigurtë nga varfëria në modernitet.
Me politika të gabuara ekonomike, prioritetë kombëtare pa horizont, dhe praktika teknike korruptive nuk mund të kemi një zhvillim kombëtar.
Kritika është dhe shpresë, edhe program…