Nga Keze Kozeta Zylo
Ndonëse gjithmonë kam shkruar esse, vështrime kritike, reportazhe për aktivitete nga më të ndryshmet sidomos këtu në Diasporë, por për librin “Mezhgorani” me autor shkrimtarin e njohur Veledin Durmishi më duhet të them që në fillim që kam pasur shumë emocione. Pena ime duhet të kishte një vëmendje të posaçme duhet të rridhte e kthjellët si ujët e Sollokushes, një dhuratë e Hyut për këtë popull martir mezhgoranas në shekuj. Të ulesh dhe të lexosh librin nga ke origjinën, është e papërshkrueshme, veçse ndihet në rrembat e gjakut. Natyrisht e rritur nga babai im Brahim Gjoni një aktivist, rrëfimtar i pashoq dhe me një kujtesë fenomenale, shumë gjëra i ke të qarta në kokë, në kujtesë, në libra duke iu referuar atij, por asnjëherë nuk është tepri të mësosh më shumë, të njohësh më thellë historinë e vendit tënd të shtrenjtë si në rastin në fjalë me librin “Mezhgorani”.
Autorin Durmishi me një punë skrupuloze dhe voluminoze i cili ashtu siç më ka shkruajtur privatisht se i është dashur dy vjet për të sjellë këtë xhevair në fondin e artë të historisë mezhgoranase e falënderoj publikisht.
Çdo njeri ka detyrim moral dhe shpirtëror për vendin e tij sidomos ata që kanë guxuar duke dalë në publik me penën e tyre si në rastin në fjalë. Autori që në hyrje shkruan si: “Kushdo që ka hedhur në fëmijëri një çantë doku me libra dhe mëkon dijet e veta duke mos i hequr librat nga duart, që dëgjon rrëfimet e të mëdhenjve, që ka atë ndjesinë se historia, nëse nuk shkruhet, vdes, sigurisht që do të ketë atë mirënjohje e cila do të jetë edhe shtysa kryesore për ta shkruar atë libër.
Libri “Mezhgorani” është dëshmi e gjallë për njerëzit autoktonë, vendin e bukur, historinë e jashtëzakonshme dhe të fut në atë botë sa mistike dhe reale gjatë leximit dhe kjo është meritë e penës së bukur të autorit. Duke lexuar ndjen thellë në pejzat e shpirtit dhe betohesh se nuk do ta harrosh kurrë atë vend, madje do ta transmetosh ndër breza edhe duke ëndërruar për një të ardhme më të mirë edhe pse je larg, larg nëntë male kaptuar dhe oqeani në mes. Ja si shkruan autori: “Se duhet kthyer aty, patjetër duhet kthyer, se aty është një nga rrënjët e tua. Duhet të rrish pak në heshtje aty se ndoshta dikush të flet me zërin e nëntokës. Dëgjoje mirë se në çdo fjalë është një kumt. Ndiz një qiri. Rri në heshtje se diçka ti kërkon të flasësh me vete, apo t’i flasësh vetes. Një përshpëritje njerëzore… Aty janë njerëzit tanë, aty është një pjesë e jetës së djeshme. Atyre nuk u rëndon guri i varrit te koka, por harresa. Janë prindërit, Mezhgorani, gjyshërit. “Në çdo dërrasë varri, mbulohet një histori e tërë”.
Mezhgorani është një perlë e Jugut nga natyra dhe këtë e pohoj pa modesti, në se do të kishte vënë dorë shteti ai sot do të ishte një vend përrallor turistik, por jo e pamundur të realizohet… Mjerisht duhet të jesh palë me ta ose militant… Ja si e përshkruan pena e autorit me një magji përpirëse si: “Qielli, ndonëse i mbërthyer në dy maja malesh, të jep kaq dritë, sa të duhet t’i zmadhosh sytë që të rrokësh gjithë atë ndriçim, dielli që nxiton t’i shpëtojë kurthit të maleve, nxjerr syrin diku në lindje e gjithë dashuri e mirësi të përshëndet, ajri i kaltër që kush e di nga është nisur të vjen turravrap e të futet në lëkurën tënde, ujërat e burimeve të ftohta, tek thurrin gërshetin e shkumtë mes zejeve në etjen e tyre të përjetëshme, gurgullojnë atë mërmërimën e tyre shekullore, ndërsa Vjosa, tek çan jo paqësisht gjokse malesh, nanurit me gjuhën e vet të valëve e me atë nanuritje mban zgjuar gjithë ëndrrat tona”.
Po e vërtetë ëndrrat tona janë marramendëse, janë herë reale e herë sikur s’do realizohen kurrë, por atë, por atë me superioren, ëndrrën e të parëve ta kemi si stamposje në ballë, mos ta harrojmë kurrë Mezhgoranin dhe mos të lemë të tjerët të venë dorë mbi të duke u joshur me pasuritë e tij natyrore.
E pamundur të sjellësh në një shkrim gjithë hulumtimet në libër, historinë e Mezhgoranit tënd të shtrenjtë, por gjithmonë është burim frymëzimi dhe jetese vendi i të parëve tanë. Që e vogël kam qenë e magjepsur me shtëpitë dy katëshe të Mezhgoranit, të gurta, të bukura, me sofatet e bisedave dhe shilteve që shtronim për pleqtë kur vinin, gostitë e gjithçka. Këtë e ka sjellë bukur dhe me finesë autori si: “Në Mezhgoran janë me dhjetra shtëpi dykatëshe, më një strukturë tipike shqiptare. Rrethuar me avlli me mure të lartë, porta e oborrit e lartë që të kujton kështjellat e mesjetës, e mbi të gjitha harqet e portave kishin një arkitekturë perfekte.
Deri para viteve 1900 ka qënë guri i bardhë më i përdorshmi dhe ndërtuesi ka parapëlqyer të gdhendë edhe ndonjë shpend, kryesisht ndonjë zog a shqiponjë, ndërsa në fillim të shekullit XX u përdor edhe guri i zi e shpendi tani ishte zëvendësuar me ndonjë gjeth, simbol i gjelbërimit dhe i përjetësisë. Gurë të gdhendur mjeshtërisht, sidomos gurët e qosheve, porta e jashtme e madhe, prej dërrase të trashë, e nga brenda mbyllej me një shul, dy anët e të cilit futeshin thellë murit në të majtë e të djathtë.
Nga jashtë portës, në të majtë e në të djathtë ishin ndërtuar dy sofate të gurta. Aty mblidheshin
si familje, si lagje e bisedohej për hallet, për zajrenë e dimrit, çështje të së shkuarës etj. Oborret ishin shtruar me dërrasa guri, anët të lyera me gëlqere, Mezhgorani një produkt “made in Mezhgorani”. Themi kështu se gëlqerja e fshatit tonë ka qënë me emër në të gjithë Tepelenën për shkak të gurit të pastër e të fortë.
Janë dhënë me fakte shumë gjëra të historisë sonë mezhgoranase, por unë do të ndaloj tek plaga e çarë si shege që happën pushtetarët tanë duke na rrëmbyer ujin e Sollokushes, ku autori e pëshkruan saktë, bukur dhe me artin e magjishëm të figurave letrare. Midis të tjerash në faktin e tretë në faqen 29 shkruan: Fakti i tretë: “Mezhgorani ka shumë ujëra. Janë kroje të cilët e bëjnë fshatin tonë ndër më të pasurit me ujëra. Kemi kroin e Diellit (kult pellazgjik), kroi me më shumë ujë e që nuk shterron kurrë. Gjatë viteve të socializmit nga punimet e bëra nëpër fshat, janë gjetur një sistem tubash qeramike që askush nuk të thotë nga ç’kohë kanë ardhur. Një linjë tubash zbrisnin nga kroi i Diellës drejt Bregut të Sadikajve, te kroi i Malajt janë gjetur tuba që zbrisnin nga lart. Ishte një krua që nuk shtonte ujë as në dimër e nuk pakësohej as në verën më të thatë e kështu që tubat duhet të jenë thellë. Te shkolla dikur ka qënë një çesëm, ndoshta rridhte nga kroi i Diellës që është pak më lart. Një burim i paktë ka qënë nën shtëpinë e Mullarajve, te plepi, një tjetër te shtëpia e Sinanit, një te shtëpia e Mehmet Rrapos, një te shtëpia e Sabri Durmishit. Pastaj kemi Sollokushen, një magje e vendosur mbi disa shkëmbinj e mbi kokë kishte një shkëmb stërmadh që kur e shihje nga poshte dukej i frikshëm e gati të shkëputej që andej. Një gurrë e vërtetë, një linjë uji e të cilit shpinte ujë deri te furra e fshatit në Hoxhaj, duke i dhënë njëherazi edhe ujë të rrjedhshëm gjysmës së fshatit, ndërsa përfund fshatit, përroi mbante me ujë një pjesë të madhe të tokave poshtë tij. Sot gjithçka ka humbur identitetin e vet. Ajo magje është shëmbur nga motet e vështira dhe uji buron përfund një shkëmbi dhe jo në sasinë e dikurshme. Në vitet e socializmit, gjatë punëve në bujqësi, është gjetur një linjë tubash edhe në Shpellë turka, ku ishte zallishte dhe uji mund të vinte më poshtë vetëm me tuba që u gjetën në 1,5 metra thellë. Nga konsultimet tona është arritur në konkluzion se kjo linjë uji është e periudhës romake. Po ashtu një vijë e hollë merrte ujë nga Gjilpëryeri drejt Hojmodhit.
Historia e jashtëzakonshme e Mezhgoranit
Në shumë kapituj të librit mund të them se janë memuaristik, e nëse do të ishte gjallë regjizori i famshëm mezhgoranas Kujtim Gjoni me siguri në bashkëpunim me shumë intelektualë mezhgoranas që nuk janë të paktë në numër do të sillte një dokumentar të shkëlqyer për publikun e shumtë dhe dashamirës të Mezhgoranit. Nëpërmjet këtij libri gjejmë shumë personazhe gjejnë vehten e tyre jo vetëm personalisht, por dhe historikisht. Mezhgorani është me kontribute të mëdha në çështjen kombëtare. Siç e thashë që në fillim e pamundur të përmend gjithë historinë e jashtëzakonshme të këtij vendi, por është krenari kur lexon psh që Sami Mullai është anëtar I mbrojtjes kombëtare siç thotë autori në Teqenë e Turanit ku u mblodhën patriotët dhe nga ky organizim u formësua një komitet që u quajt “Komiteti i mbrojtjes kombëtare” që detyrë parësore kishte moslejimin e andartëve grekë të shtrinin thonjtë e vet në këtë territor”. Fq:42.
Ne lexojmë një histori të pasur, mjerisht edhe të mohuar nga historia ose është folur shumë pak, prandaj kolegu im i çmuar Veledini ka sjellë fakte që të trondisin, realitete historike, impresionet e tij, befasinë e një shkrimtari. Një vend special në histori për Mezhgoranin është dhe Pavarësia e Shqipërisë, ku me krenari të ligjshme midis tre delegatëve kemi Fehmi Bej Mezhgoranin. Ne fq. 43 autori shkruan se:
“Tre ishin delegatët e Tepelenës që do të udhëtonin drejt Vlorës për të ngjizur atë çast të madh historik. Aristidh Ruçi ndodhej në Vlorë, ndërsa dy të tjerët, Sami Mullai nga Mezhgorani e Maksut Shehu u nisën së bashku drejt Vlorës me kuaj, por në Sevaster i mbërtheu një shi i madh dhe ata nuk mund të vazhdonin dot më tej. U strehuan në një familje në Dushkarak ku ndenjën 10-15 ditë të sëmurë. Paria e Tepelenës caktoi Fehmi Efendi Mezhgorani, përfaqësues i klubit të Janinës.
Vlen për të përmendur bashkëpunëtorët në këtë libër me plot dashuri dhe përkushtim për historinë e Mezhgoranit si Avdul Isaraj, Rrapo Gjoni, Skënder Bani, Beqir Zaimi, Guçe Durmishi, Fetah Kalemi, Enver Cani, Mehmet Gjoni dhe konsulent historik: Prof. Bektash Mema.
Libri “Mezhgorani” eshte një stekë e lartë për profesionistët si dhe për historinë e vërtetë të vendit, që shpesh shkruhet padrejtësisht nga sharlatanë dhe analfabetë.
Autori Durmishi ndalet dhe në emigracionin e fshatit, që sic e dëgjonim nga prinderit tanë thuhej se ishte derë e kurbet, dhe me plot gojën pohojmë se solli civilizimin dhe përparimin e Mezhgoranit duke e radhitur në atë kohë si një vend me shumë kulturë. Emigracioni më I dalluar ka qenë I Amerikës ku të gjithë bashkëfshatarët pothuajse ishin anëtarë të Vatrës dhe iu bashkuan kauzës së Nolit si dhe emigrimi në Francë. Fq: 46-47
Arsimi dhe hapja e shkollës shqipe ka qenë shumë e njohur për Tepelenën dhe më gjerë, pasi fshati ynë ka furnizuar me arsimtarë shume shkolla në rrethe. Mësuesi i parë ka qënë Aziz Mullai dhe gjashtë mësues vendas: Azis Mullai, Sami Mullai, Reshat Mullai, Myftar Salaj Tartari, Adem Isa Shehu. Ali Mete Zenuni. Pas çlirimit ka qënë Reshat Mullai.
Një rëndësi të vecantë autori i jep dhe luftës epope të Vlorës, ku mjaft mezhgoranas morën pjesë heroikisht. Shumë materiale natyrshëm janë shfrytëzuar dhe nga historiku i fshatit ku është bërë një përpjekje e madhe për të pasqyruar dhe dhënë me fakte kokëforte historinë, kulturën e fshatit ngritur nga një komision I posacëm me plot përkushtim.
Një vend të vecantë zë Fronti Nacional- Çlirimtar dhe Balli Kombëtar pasi në Mezhgoran kanë vepruar që të dyja aktivisht.
Fama e Mezhgoranit është në cdo skaj të Shqipërisë jo vetëm që fillon me Pavarësisnë nga bijtë e saj, por edhe me këngën si hymn në Luftën heroike me fashistët italianë ku ra heroikisht Asim Zeneli. Dhe ja si i këndohet: “Një zë po del nga gryk’ e Mezhgoranit/ Në sulm shqiptarë, armikun ta dërmojmë!/ A s’jemi ne të bijt’ e këtij vatani? A mundet ne, armikun ta durojmë?
- 73
Tridhjetë bijë të fshatit u rreshtuan me armë në dorë në këtë luftë. Ja lista e partizanëve mezhgoranas sipas historikut të fshatit tonë: Sadik Bani, Hajri Bani, Xhafer Bani, Male Bani, Misir Bani, Xhelal Bani, Kamber Dinaj, Nuredin Dinaj, Neki Durmishi, Refat Durmishi, Hamdi Durmishi, Fejzi Durmishi, Ismet Gjoni, Bajram Gjoni, Qemal Hoxha, Sako Hoxha, Ismail Dogani, Asllan Dogani, Rushan Dogani, Maliq Dogani, Xhemal Cani, Orhan Cani, Resul Groshi, Rakip Sako, Bedri Rrapaj, Saliko Rrapaj, Servet Mullai, Ferik Kasaj, Bejtullah Halili, Meleq Hyseni. Sipas historikut të fshatit dëshmorë të kësaj lufte janë:
Male Bani, Xhafer Bani, Maliq Dogani, Ferik Kasaj, Zenel Gjoni, Bedri Rrapaj.
Sollokushja e rrëmbyer nga pushtetarët
Nuk kishte se si ky burim i dhuruar prje Hyut mos të zinte vend në këtë libër historik të Mezhgoranit. Dhe mirë ka bërë, historia duhet të shkruhet siç është pa urrejtje dhe krahinizma.
Autori me këtë libër voluminoz të kujton autorin tim të preferuar, poetin e famshëm amerikan Ralph Waldo Emerson i cili thotë se: “Jeta është një varg mësimesh të sukseshme që duhen jetuar për t’u kuptuar.”
Shkrimtari Durmishi e jeton jetën, historinë e saj dhe me një bisturi të hollë të penës denoncon dhe demaskon këtë krim që iu bë popullit martir duke shkruar se: “Janë ca ethe investimesh, një dalldi trullosëse që ka mbërthyer mjaft investitorë të cilët, me mbështetje politike, u janë qepur pasurive të tokës sonë si vampire. Kanë grabitur pasuritë e nëntokës e tani së fundi edhe ujërat. Me harta nëpër duar nuk po lënë përrua pa eksploruar me qëllimin e tyre final; ta marrin atë ujë, ta futin nëpër tuba e nën një okelio si investim strategjik kombëtar, kërkojnë të ndërtojnë hidrocentrale duke i lënë fshatrat djerrë. Fshati ka bukuri të mëdha, ka dy male mbi kokë që e bëjnë aq atraktiv, por ka edhe një burim që është edhe i vetmi ujë për ata banorë.
A do të shuhet ky fshat? Dhe gjasat janë të dukshme qartësisht. 25 familje që kanë ngelur të fshatit autokton që kanë mbi 1000 krerë bagëti, që kanë toka për të ujitur nuk do të kenë më ujë. Fshatarët do të ikin nga sytë këmbët Shqiptarët e kanë gjetur një rrugë tutje… në emigrim… Le të shuhet një fshat historia e të cilit është lidhur me një ngjarje të madhe. E kujt i duhet më historia? Pushteti është i egër. Ai do vetëm votë dhe para”.
Duke lexuar me kersherine e nje bije te Mezhgoranit
Autori sjellë pas një pune hulumtues fiset e fshatit, historitë, traditat, njerëzit etj. Duke e përfunduar gjer në faqen e fundit plot 371 pata ndjesinë se ishja ulur rreth tryezës në qendrën e fshatit që duket si një ballkon i lartë vjenez ku kundron Vjosën që puth këmbët e Trebeshinës, Shëndëllinë dhe përballë përshëndet malin e Golikut. Në këtë pamje të hatashme bisedoja me stërgjyshërit tanë që dergjen pak më poshtë ballkonit, apo me miqtë e shumtë mezhgoranas që prindërit tanë kanë ndarë së bashku të mirën dhe të ligën sikur të ishin një familje e vetme mezhgoranase. Ç’pasuri na lanë! Ne vetëm duhet të dimë t’i ruajmë, t’i zhvillojmë dhe t’jua transmetojmë brezave të ardhshëm siç ka bërë autori me penën e tij, kolegu im i nderuar Veledin Durmishi.
Autorja është shkrimtare, mësuese dhe bashkëthemeluese e Shkollave Shqipe “Alba Life” në New York, Ambasador i Kombit si dhe ka marrë titullin e lartë: Kalorës i Urdhrit të Flamurit nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë.
24 prill, 2024
Staten Island, New York