Jonida SELA
Sot karnavalet në Shqipëri kanë trajta spektakolariteti dhe janë ritualizuar, aq sa koha rituale e caktuar nga besimet fetare nuk merret parasysh. Por cilat janë imazhet e Kreshmës në Evropën Perëndimore dhe Juglindore?
Shkurti, përveçse një muaj i ftohtë, i vendosur midis janarit drejt muajit që shënon ardhjen e pranverës, është edhe muaji gjatë të cilit zakonisht zhvillohen karnavalet. Them zakonisht, sepse karnavalet zhvillohen në fillim të kreshmës, regjimit ushqimor që ndjek besimi i krishterë si një përgatitje shpirtërore dhe fizike për të pritur Pashkët.
Sot karnavalet në Shqipëri kanë trajta spektakolariteti dhe janë ritualizuar, aq sa koha rituale e caktuar nga besimet fetare nuk merret parasysh. Mjafton të kujtojmë këtu “Karnavalet e Korçës”, që së fundmi zhvillohen në fillim të qershorit. Në traditën tonë të krishterë kjo periudhë njihet si “të lidhurit” (“të lidhurit e bulmetit”, “të lidhurit e mishit”), sepse mishi lidhej për t’u konservuar dhe konsumohej në periudhën pas Pashkëve. Por gjithashtu, të krishterët besojnë se shpirtrat e paraardhësve të ndjerë dalin nga varret dhe enden të lirë një ditë më parë në të shtunën e shpirtrave, e quajtur ndryshe dhe e shtuna e pulave, ngaqë atë ditë të krishterët gatuajnë pulë. Veç pulës gatuajnë edhe bukë rituale, meshë. Pas liturgjisë, besimtarët shkojnë në varreza. Ruhen besime se në këtë ditë nuk duhet të lahen, se ndryshe do t’iu bëhet mishi si i pulës. Pas kësaj dite nis kreshma dhe nuk konsumohet më mish. Janë të pranueshme bamirësitë në institucione të kujdesit të fëmijëve, të moshuarve apo individëve me aftësi ndryshe.
Mes katolikëve të Shqipërisë së Veriut si dhe në Kosovë, kryesisht Pejë e Gjakovë, në ditën e të lidhurave zhvillohen disa praktika me karakter ritual-magjik. Në këtë ditë, i zoti i shtëpisë mund të marrë gjellë nga pjata e tij dhe ta shpërndajë në të katër cepat e dhomës duke thënë: “Zgjidhuni pleshta, se ne po lidhemi”.
Për këto komunitete, pleshtat ishin simbol i demonëve dhe i shtrigave. Me një pe të zi, duke ndenjur pranë vatrës, i zoti i shtëpisë do të “lidhë nyje” shtrigat. Veprimi ishte konkret ndërsa objekti ishte abstrakt. Teksa njëri lidhte ngadalë perin e zi nyje, tjetri pyeste: “Ç’ka po lidh aty?” I pari përgjigjej: “Po lidh… (emrin). Unë pak e Zoti fort, e nata e mujit, e dita e verës- ding!” Duke thënë “ding” e shtrëngonte sa të mundte nyjën e perit. Ky veprim zhvillohej për të gjitha shtrigat e njohura të zonës duke cilësuar emrin. Kujtojmë se kjo periudhë kohore mund të përkojë me Ditën e Verës.
Një praktikë të tillë e përmend edhe Durham kur shfaq besimet e shqiptarëve, sipas së cilave shpirtrat e këqinj veprimtarinë më të madhe e kryejnë në pranverë. Për t’u mbrojtur nga kjo, të martën e të lidhurave, rreth qafës së fëmijëve lidhin hudhra, si mjet mbrojtës. Në Shalë, por edhe në vise të tjera, gratë lidhnin te shtylla e derës një gjalm të zi me tri nyje bashkë me një palë gërshërë, një krehëse leshi dhe ca kokrra me bimë të panjohura si mana toke, boronica, manaferra, etj. Kjo bëhet për të mbrojtur shtëpinë, por edhe për të penguar shtrigat dhe shpirtrat e ligj që të dëmtojnë të tjerët.
“Të lidhurit”, duke qenë pjesë e një procesi ritual dhe moment kalimi tranzitor i ritit, kalimi nga Karnavalet tek Kreshmët, si dhe në aspektin më të gjerë të kalimit stinor, kur ndodh ekuinoksi pranveror, pra nuk është as dimër as pranverë, është midis dhe ndërmjet, “betwixt and between”, ky moment në mendësitë e popullsive gjysmë të civilizuara mendohej se shfrytëzohej për të bërë magji.
Përtej aspekteve shpirtërore apo teologjike, në Evropën Perëndimore artistët i kanë dhënë dhe një imazh Kreshmës. Ajo përfytyrohet si grua e dobët. Në një pikturë të Brygelit, titulluar “Lufta e Karnavalit dhe e Kreshmës”, në një detaj nga një tablo e gjerë ku paraqitet një ditë pazari me figura të frymëzuara nga jeta e përditshme, kemi dhe në moment kur një burrë, kasap i dhjamosur hipur mbi një fuçi birre, përdor si armë kokën e një derri të shkuar në hell, shpendë dhe salsiçe. Dy burra tërheqin fuçinë e tij, ku njëri prej tyre mban në dorë flamurin e karnavaleve të atëhershme me ngjyra të kuqe, të artë dhe të bardhë. Ndjekësit e karnavalit formojnë një grup figurash të veshura me maska, mbulesa të çuditshme koke dhe objekte shtëpiake si rekuizita ose instrumente muzikore të improvizuara, në një përmbysje të rendit normal.
Kreshma është një grua e dobët, e ulur mbi një karrige që lufton hellin e mishit me një lopatë furre, sipërfaqja ku ajo qëndron shtyhet nga një prift dhe nga një murgeshë dhe ka në këtë sipërfaqe peshk, bukë, drithëra dhe pretzels, ushqimet që konsumoheshin zakonisht gjatë kreshmës.
Zonja Kreshmë
Ka disa interpretime mbi këtë pikturë, por një prej tyre lidhet me përpjekjet e klerit në vitin 1559 për të reformuar ose suprimuar shumë festime popullore, që në këtë pikturë paraqiten përmes figurës së “Kreshmës”, ndërsa “Karnavali” përfaqëson popullin.
Një imazh tjetër të kreshmës, që ne e konceptojmë si periudhë kohore, gjejmë edhe në traditën e ortodoksëve grekë, pjesë e folklorit të Kretës të quajtur Zonja Sarakosti (Zonja kreshmë e dyzet ditëve, pra, kreshma përpara Pashkës).
Imazhi paraqet një grua me shtatë këmbë, duar të kryqëzuara dhe pa gojë. Shtatë këmbët përfaqësojnë të shtatë javët e kreshmës. Mungesa e gojës, simbolizon kufizimin ushqimor që duhet pasur gjatë kësaj periudhe si dhe heshtje e reflektim. Duart e kryqëzuara tregojnë se ajo po lutet. Ky imazh realizohet me një petë të kripur brumi dhe zbukurohet me erëzën e karafilit të thatë. Në përfundim të çdo jave hahet nga një këmbë e Zonjës Kreshmë. Ndaj kjo figurë e biskotuar shërbente, njëkohësisht, edhe si një lloj kalendari për të llogaritur kohën e mbetur deri për festën e Pashkëve, që për ortodoksët është një ndër kremtimet më të rëndësishme.
Kjo biskotë qëndron si një mbrojtës i kreshmës për shtatë javë në shtëpitë e ortodoksëve derisa konsumohet plotësisht me ardhjen e Pashkës. Këto imazhe kanë të përbashkët gjininë femërore dhe përcjellin idenë e sakrificës. Sigurisht, gjithmonë barrën e vuajtjes, sakrificës, vetëmohimit mund t’ia veshin gjinisë femërore. Nëse Evropa e ka përafruar imazhin e kreshmës me atë të një gruaje, apo një murgeshe, imazhi që gjejmë në Kretë mbetet pastoral dhe i papërpunuar sikur të ngjante me një figurë mitike, me një shtrigë, me një hyjni që të mbron, por dhe të frikëson.
(Jonida Sela është kërkuese shkencore pranë Institutit të Antropologjisë, Akademia e Shkencave).